Inhoud
Deel I. De Moderniteit, vanaf de
Verlichting tot heden
1. De Verlichting, Rationalisme en Romantiek
2. De late jaren 1950 en daarna
2. Mythologische geloofsvoorstellingen
3. Collectief onbewuste, archetypen en Christendom
Deel III. Theologie in beweging
7. Een post-theïstisch zondebegrip
8. De zichzelf overstijgende mens
Deel IV. Elk mens is een zingever
3. Mijn eigen mystieke ‘wereld-van-betekenis’
Bernard Sietses, 2021
· ‘Elk mens die leeft waardeert. Een leefwereld is een waardenwereld. Want leven is liefhebben en haten en achteloos voorbijgaan. Leven is voorkeur en afkeer, onverschilligheid en intens met iets bezig zijn. Leven is dingen moeten doen, die je niet graag doet en dingen niet kunnen doen, die je dolgraag zou willen doen. Elke mens heeft zo zijn eigen wereldje’.
· ‘Waarderen is zingeven. Elk mens is een zingever. Iedereen brengt zingeving dagelijks in de praktijk’.
· ‘Elk mens is een eigen zijn, met een eigen aard. Dit eigen ZIJN is geen vast omlijnd, massief blok. Het is eerder een kunnen-zijn, een taak die volbracht moet worden. Elk mens heeft een onbekend aantal mogelijkheden die naar verwerkelijking dringen’.
Bovenstaande tekst geeft precies aan waar het in dit weblog over gaat. Mijn vragen hierbij zijn:
- Welke waarden tref ik aan in mijn leefwereld? Kies ik ze zelf?
- Ben ik me ervan bewust dat ik een zingever ben, dat ik betekenis geef aan alles wat ik waarneem?
- In hoeverre heb ik invloed op mijn eigen levensloop?
Inleiding
Als eerste stel ik de vraag waarom mensen
meer en meer de kerk verlaten. Zelf was ik een van hen.
Wat is de situatie waarin we terecht zijn gekomen?
Het is duidelijk dat de kerk als drager van het christelijk geloof het moeilijk heeft. Steeds meer mensen kiezen een eigen weg waar het gaat om voeding voor hun geestelijk leven. De christelijke verkondiging heeft hun blijkbaar niet veel meer te zeggen. Er wordt geen waarde meer gehecht aan de christelijke boodschap.
In de tijd die achter ons ligt was dat
anders. Gelovigen hadden zélf de ervaring schuldig
te zijn tegenover God. Ze zagen de menselijke schuld als het
grootste kwaad. Welke uitweg zagen ze? Ze waren gericht op Christus die door
zijn verzoening en kruisdood verlossing gaf.
In onze tijd ervaren mensen zich niet meer als zondig. Met als gevolg dat de
Christelijke kerk steeds meer vaarwel wordt gezegd.
Kerkelijke dogma’s
Het ‘zondig zijn’ is slechts één van de
geloofswaarheden die binnen de christelijke leer aandacht krijgen. Het zijn
dogma’s die je als vanzelfsprekend moet accepteren, een eigen inbreng wordt
buitengesloten. En daar ligt een knelpunt. Is het niet zo dat geloofswaarheden,
op grond van nieuwe theologische inzichten, kunnen verschuiven?
Het is ds. Hans Meijer die tijdens sfeervolle kerkdiensten zijn toehoorders nieuwe geluiden laat horen, met eigentijdse interpretatie van Bijbelteksten. Hij creëert een religieuze omgeving waar men zich goed bij voelt.
Samen met mijn vrouw ben ik verschillende keren een ‘leerhuis’ bij hem gaan volgen. Hij gaf daar informatie met een inhoud die mij helemaal deed opleven. De informatie sloot niet alleen aan bij wat ik jaren geleden al had gehoord en gelezen maar vooral ook bij mijn eigen religieuze ervaringen die gedomineerd worden door filosofie en mystiek.
Het inzicht brak door dat Bijbelverhalen mij veel te lang alleen maar hebben laten kennismaken met een oppervlakkige buitenkant. Een aanleiding voor mij om studie te gaan maken van datgene wat schrijvers hebben bedoeld. Wat zijn de onderliggende betekenissen? Het blijkt dat deze veelal zijn te vinden in mythes, symbolen en beeldtaal.
Vanaf 2018 ben ik me gaan verdiepen in de meer recente theologie met daaraan gekoppeld onderwerpen uit de filosofie, psychologie en andere bronnen. Te vinden in de literatuurlijst.
Hoe kunnen we de hedendaagse mens beter begrijpen? Door kennis te nemen van datgene wat in de afgelopen eeuwen is gebeurd. Daarvoor begin ik in de Renaissance, de periode waarin de geschiedenis van de West-Europese cultuur begint. Wat zijn hiervan de belangrijkste kenmerken? Dit zijn:
- Men neemt als nieuw uitgangspunt de wereld zoals deze zich voordoet, als realiteit, zintuiglijk waarneembaar. Men wilde niet meer zoeken in ‘een hogere werkelijkheid’ waar het gaat om het verklaren van datgene wat er in de wereld gebeurt.
- De mens komt als subject centraal te staan, een ieder krijgt de ruimte om op een eigen manier te geloven.
De periode van de Moderniteit doet
zijn intrede!
Tot
de Reformatie in de 16e eeuw heeft de kerk het vol gehouden: de
waarheid werd in een geloofsleer verpakt en als objectief aan de
‘gelovigen’ doorgegeven. Andersdenkenden werden gestraft.
Het probleem bleef echter dat ieder mens op een eigen subjectieve manier
waarneemt en denkt. Het bleek onmogelijk om iedereen op dezelfde wijze te laten
‘geloven’. Zie ook 12,
hfd 3
De Verlichting was een reactie op het dogmatische autoriteitsgeloof. Deze bestaat uit twee hoofdstromingen, het Rationalisme en de Romantiek.
Het Rationalisme,
de prioriteit van de rede
In de Middeleeuwen werd de mens gezien als onderdeel van een sociale groep waarin hij was opgegroeid. De Christelijke Religie werd voorgeschreven door specialisten, geestelijken die op de hoogte waren van de kerkelijke leer. Zij bepaalden het gedrag van de gelovigen. De filosoof René Descartes (1596-1650) bracht hier verandering in. Niet de religie was voor hem allesbepalend. In plaats daarvan gaf hij het menselijke verstand de prioriteit. Zijn gedachtegoed werd bekend onder de naam rationalisme, een stroming die een belangrijk kenmerk zou worden voor het denken tijdens de Verlichting.
Nieuwe vragen werden gesteld zoals: waarvoor zouden we God nog nodig hebben als ons eigen verstand toch ook antwoord kan geven op onze zingevingsvragen? En, wat moeten we met een kerk die ons wil overtuigen van haar eigen gelijk, van datgene waarvan zij zeggen dat het de absolute waarheid is?
Jaren
later krijgt het filosofisch denken van Descartes (ook) een vervolg bij Immanuel Kant (1724-1804). Hij geeft religie een plaats
binnen de grenzen van de rede. Kant geeft daarbij wél een aanvulling: naast de
rede, ‘het ware’ (de wetenschap) geeft hij twee andere ken-wijzen waar we als
mens mee hebben te maken, deze zijn ‘het goede’ (de
moraal) en ‘het schone’(de esthetiek). 46, pg121
Het zijn deze laatste twee ken-wijzen die de basis vormen voor
het denken binnen de Romantiek.
De Romantiek, de
prioriteit van de intuïtie en het gevoel
Als reactie op het rationalisme ontwikkelde zich de Romantiek, waarbij men zich richtte op grote gevoelens en hartstochten. Een bekend vertegenwoordiger van deze stroming was de filosoof Jean Jacques Rousseau (1712-1778). Hij ging ervan uit dat de mens bij de schepping goed was en pas later door de zonde werd bedorven. Rousseau was van mening dat de oorspronkelijke toestand weer zou moeten worden hersteld en hij zag daarvoor een mogelijkheid. De mens, vond hij, is namelijk niet helemáál bedorven. In hem leeft nog altijd een ínstinct divin’ (goddelijk instinct), en een ‘céleste voix’ (hemelse stem) die hem tot het goede aanspoort. Dit is zijn geweten, zijn intuïtie, zijn gevoel. Bovendien bezit elk mens de vrijheid om naar deze stem te luisteren. Rousseau zag hierin het meest wezenlijke van een mens, zijn ware natuur. De boodschap die Rousseau had was dat de mens in bestemming en naar zijn existentie is aangelegd op het goede. 55 pg 91
Een vervolg op het denken
van Rousseau geeft Friedrich Schleiermacher (1768-1834). De opvatting van deze theoloog is dat religie in de kern bestaat
uit ontvankelijkheid voor het universum. Mensen worden aangedaan of aangeraakt
door het transcendente of oneindige dat in het universum tot uitdrukking komt. Dat
roept eerbied, ontzag, verwondering, dankbaarheid of een gevoel van
afhankelijkheid op. Geloofsvoorstellingen zijn niet zozeer van belang omdat ze
de wereld objectief beschrijven, maar omdat ze aan onze geraaktheid door het
transcendente uitdrukking geven. 12 pg 16
Eind jaren 1950 krijgt de Moderniteit een wending. Het póstmodernisme doet zijn intrede.
Het
postmodernisme
Het postmodernisme is een cultuurstroming die ontstond aan het eind van de jaren 1950. Kenmerkend ervan is de radicale twijfel aan waarheid zoals die wordt opgeëist door systemen die hun eigen wetgeving vaststellen. Het gaat daarbij om de ‘grote verhalen’ die waarheid claimen, zoals gebeurt in de politiek en in de theologie.
Eigen ervaringen
in de jaren 1960/1970
In
het gereformeerde milieu waarin ik opgroeide stonden de waarden en normen vast,
ze waren een richtlijn voor mijn opvoeding. Ze domineerden zowel thuis als op
school, in ‘onze’ politieke partij als in ‘onze’ krant. Ik herken mezelf
helemaal in de boeken van Agnes Amelink, 52 en van Wim Wijnands, 53.
De gereformeerde identiteit werd op mij als kind en jeugdige overgedragen. Mijn
adolescentie en de jaren die daarop volgden vielen volop in de tijd van het
postmodernisme.
In de vele gesprekken die ik had met familie en vrienden was ‘wereldbeschouwing’ nogal eens het onderwerp. Ik voelde me thuis in de gesprekken waar gereformeerde waarden onder de loep werden genomen. Niet alles voor zoete koek aannemen, maar vragen naar achtergronden. Om die reden vond ik de publicaties van de theoloog Harry Kuitert (1924-2017) bijzonder interessant. Hij bracht onder woorden wat ik - vaak latent- van belang vond.
Overigens drong het kritische gedachtegoed uit de Verlichting pas jaren later door. In dat proces was Harry Kuitert één van de theologen met een baanbrekende rol!
Ook
de psycholoog Abraham Maslow maakte op mij veel indruk. Hij richtte zich op een
optimale ontwikkeling van het méns-zijn. Worden wie jìj bent. Opklimmen naar
zelfverwerkelijking en zelfs naar zelfoverstijging. 23
Vijftig jaar
later
Het postmodernisme heeft geleid tot persoonlijke emancipatie, het mogen zijn wie je bent. Een positieve ontwikkeling, zeer zeker. De keerzijde is echter dat de nieuwe ontwikkelingen gepaard zijn gegaan met een op hol geslagen individualisme en weinig of geen interesse voor de medemens. Met als gevolg sociale vereenzaming.
Daarnaast heeft het geleid tot oppervlakkigheid, een toenemend materialisme en overdreven gerichtheid op eigenbelang.
Is er een
mogelijkheid om het tij te keren?
Een antwoord wordt gegeven door verschillende hieronder genoemde menswetenschappers. Centraal staat daarbij de vraag hoe het menselijk bewustzijn werkt: hoe rationeel zijn we? Welke rol speelt ons gevoel? Wat is de invloed van onze intuïtie?
Het
volgende hoofdstuk geeft een fundament waarop dit hele weblog is gebouwd. De
vier ken-wijzen
die worden genoemd zijn bepalend voor het psychisch functioneren van een mens.
Daarna een hoofdstuk dat betrekking heeft op een invulling van geloofsvoorstellingen
(religie) en vervolgens een hoofdstuk over een onbewuste bron die deze geloofsvoorstellingen
beïnvloeden (archetypen).
De filosoof André Klukhuhn, 1940, geeft in zijn theorie aan dat het menselijk bewustzijn in twee helften gesplitst kan worden, een wereld buiten ons en een wereld binnen ons. Elk mens heeft verschillende toegangswegen naar het kénnen van zijn wereld, het zijn vier ken-wijzen:
- De wetenschap staat aan de ene kant van het bewustzijn. Deze staat voor objectieve kennis, waarneembaar en toetsbaar.
- Het Mystieke bevindt zich aan de andere kant. Kenmerken
hiervan zijn het mysterieuze, het heilige, het goddelijke. Mystiek wordt
belééfd, subjectief.
- Kunst is verweven met mystiek. Kunst is subjectief,
emotioneel en artistiek. 42 pg 22
- De filosofie staat in het midden, overkoepelt wetenschap en mystiek.
De invloed van
het onbewuste op het denken
De psycholoog Daniel Kahneman (geb. 1934) heeft wetenschappelijk onderzoek gedaan naar de wijze waarop mensen denken. Daarin toont hij aan dat het menselijk onbewuste een hoofdrol speelt. Dagelijkse beslissingen worden voor ca 95% op intuïtieve basis genomen. De overige beslissingen worden rationeel doordacht. Slechts 5% dus! 21 Een nadere toelichting…
Wetenschap en mystiek zijn als yin en yang op elkaar aangewezen. Toch zal ik me in dit weblog niet bezig houden met de buitenkant van het bewustzijn, de basis voor het (wetenschappelijk) denken. Ik richt me in hoofdzaak op de binnenkant, de mystiek.
Te
beginnen met de samenhang tussen Mystiek en Religie.
Hieronder enkele theologen aan het woord.
‘Mythologische geloofsvoorstellingen zouden moeten worden toegespitst op ons hedendaagse
leven. Niet als waar gebeurde beschrijvingen van een werkelijkheid’. 12 pg 18. Dit zegt Rudolf
Bultmann
(1884-1976). Hij is van mening dat de verkondiging van het evangelie
inhoudelijk vernieuwd moet worden.
De mythologische voorstellingen zijn de verpakking van een boodschap die ons een nieuwe kijk op onszelf en op ons bestaan wil geven.
Rochus Zuurmond (1930-2020) dringt er op aan dat de Bijbelse
boodschap opnieuw geijkt moet worden op zijn oorsprong. De reden daarvoor is
dat kernwoorden als ‘God, geloof, schepping, Zoon van God’ een betekenis hebben
gekregen die op dit moment meer verduisteren dan verhelderen. 08, pg 84
Caspard
Labuschagne (1929-2019) schrijft dat hij ervan overtuigd is dat
de godsvoorstelling van veel mensen gebaseerd is op een veelvoud van
misverstanden betreffende de Bijbel. Daarom kun je beter bij de bron van vele
misvattingen beginnen. Hij publiceert hierover een voortreffelijk boek met de
titel ‘Zin en onzin rond de bijbel’. 16
Nico ter Linden (1936-2018) geeft als kenmerk van geloofsverhalen ‘Het is wel waar, maar het is niet echt gebeurd’. Hij wilde de Bijbel beslist niet als een verslag lezen van concreet waarneembare gebeurtenissen. Daarentegen zou de lezer zich moeten richten op de diepere bedóéling die schuil gaat achter elk verhaal.
Als levenswerk schreef ter Linden de zesdelige serie ‘Het verhaal gaat ...’, een hervertelling van de verhalen uit de Bijbel. 04
Daarmee wilde hij de bijbellezer ondersteuning bieden!
Mijn conclusie?
Voor wat betreft de Christelijke religie is de Bijbel hét
middel om toegang te krijgen tot de mystieke binnenwereld van elk mens.
De bijbelteksten zijn geschreven in een Religieuze Taal die wordt gekenmerkt door religieuze mythen, symbolen, archetypen en beeldspraak. Ze zijn niet objectief zoals je van non-fictie boeken verwacht. Het zijn teksten die zijn geschreven vanuit subjectieve, vaak profetische gezichtspunten. In een tijd die ver weg staat van de onze.
Het is Carl Jung die in zijn psycho-analyse de invloed van het onbewuste aantoont. Het bevindt zich binnen de innerlijke wereld van het menselijk bewustzijn. Het is een verborgen kracht die elk mens veel dieper beheerst dan hij zelf beseft.
Carl Jung, (1875
– 1961) schrijft dat een mens naast een ‘bewuste’ en een ‘persoonlijk
onbewuste’ deel uitmaakt van een collectief
onbewuste. Dit laatste is de machtigste kracht in de
persoonlijkheid en beïnvloedt hem daardoor in hoge mate.
Welke voor een mens herkenbare krachten zijn afkomstig uit dit collectief
onbewuste? Het zijn de
archetypen. (arché = oorsprong). 30
Jung noemt onder meer de volgende archetypen: moeder aarde, goddelijk
zoonschap, de geboorte, de dood, de macht, de held, het kind, God, de duivel,
de oude man, de maan, de zon, de wind, de rivieren, vuur, dieren en ook vele
door mensen gemaakte voorwerpen zoals ringen en wapens.
"Er zijn evenveel archetypen als kenmerkende situaties in het leven" schreef Jung. "Door veelvuldige herhaling zijn deze ervaringen in onze psychische constitutie gegrift, niet in de vorm van beelden met een specifieke inhoud, maar aanvankelijk slechts als vormen zonder inhoud, die slechts de mogelijkheid bieden tot een bepaalde wijze van waarnemen en handelen."
Kenmerkend voor archetypen is dat ze elke cultuur, elke religie overstijgen.
Met behulp van Wikipedia heel overtuigend te lezen bij scheppingsverhaal, zondvloed, onsterfelijke ziel en het dodenrijk.
De inhoud van dit hoofdstuk sluit in hoge mate aan bij datgene
wat in een leerhuis van Hans Meijer aan de orde kwam bij het artikel Oude mythes en de Bijbel.
Twee punten vallen daarbij op:
- het persoonlijk onbewuste, waarvan de menselijke geest deel uitmaakt, is verbonden met een collectief onbewuste. Dit is een ‘opslagplaats’ van latente beelden die de mens als soort heeft geërfd uit zijn verre verleden.
- archetypen beïnvloeden mensen in hun transcendente belevingen zonder dat een betreffende persoon daar zelf bewust van is.
Eén
archetype is dat van de Zonnegod. Veel religies hebben zo’n Zonnegod, een
God die wordt vereerd als de gever van het ‘Licht’. Als voorbeelden noem ik de
Oud-Egyptische god Horus en de godin Amaterasu uit de Japanse mythologie.
Evangelisten in het Nieuwe Testament schreven vanuit hun eigen geloofstaal. Dat geldt ook voor een tekst als die van Johannes waar hij Jezus typeert met de woorden ‘Ik ben het licht voor de wereld’ (Joh 8:12). Bedoelt hij hiermee dat Jezus het archetype is van de zonnegod?
De relatie tussen
archetypen en Christendom
Is er zo’n relatie en waaruit bestaat deze?
Ja
zeker, zegt de theoloog Tjeu van den Berk, deze is juist fundamenteel: de
christelijke leer is gebaseerd op universeel aanwezige archetypen. 01
De
meeste van de -in dit hoofdstuk- genoemde archetypen maken deel uit van de
christelijke leer!
Is er een parallel te trekken tussen het filosofisch denken tijdens ‘de Verlichting’ en de individuele vier ken-wijzen zoals André Klukhuhn die omschrijft? Mijn antwoord is JA.
Er is zeer zeker overeenkomst aan te wijzen tussen de filosofische ontwikkeling tijdens de Verlichting (1) en de nieuwe inzichten betreffende het menselijk bewustzijn (2).
1. De Verlichting wordt gekenmerkt door Rationalisme en Romantiek, stromingen die elkaars tegenstelling zijn: ‘verstand’ tegenover ‘gevoel, intuïtie en goddelijk instinct’. Deze tegenstelling kan worden neergezet als een twee-eenheid, als een ‘yin en yang’ model, waarbij beide componenten alleen maar in sámenhang kunnen zorgen voor eenheid.
2. Op
dezelfde wijze werkt het menselijk bewustzijn: een eenheid die bestaat uit een
buitenkant, het verstand, en een binnenkant, het mystieke.
De mystieke zone werd eeuwenlang beheerst door de godsdienst. Religieuze
bijeenkomsten stimuléérden niet alleen het geestelijke bewustzijn maar gaven er
ook invulling aan. Een steeds groter wordend knelpunt bleek echter dat men bij
die invulling steeds meer achterbleef bij natuurkundige en filosofische
ontwikkelingen.
Ook geloofsvoorstellingen gaan mee met de tijdgeest. Een samenleving is nu eenmaal in beweging en afhankelijk dáárvan komen mensen op nieuwe gedachten. De vraag is hoe hiermee om te gaan, terughoudend of kritisch denkend. Hierover het volgende.
In de 20e eeuw vond een omslag plaats waar het gaat om de wijze waarop men Bijbelteksten interpreteerde. De waardering voor traditionele en daarmee geruststellende kennis verminderde gaandeweg. Er ontstond een kritische houding, nog sterker, deze houding werd hét middel voor het verwerven van geldige kennis.
Er was een drang om geloofsvoorstellingen te vernieuwen, te actualiseren. Men wilde in de pas lopen met filosofische ideeën die als kenmerk hebben zich voortdurend te ontwikkelen.
De
socioloog Meerten ter Borg vraagt zich af waarom gelovigen zo vaak vast houden
aan traditionele, orthodoxe kennis. Ook al is die verouderd. Er is blijkbaar moed
voor nodig, zegt hij, om een standpunt in te nemen dat afbreuk doet aan datgene
wat men gewend is. Men raakt erdoor in verwarring.
Ter Borg roept mensen op met de slogan Durf te weten! “We zijn vrij om te geloven en ons
geloof te kiezen. Het ‘durf te weten’ impliceert de harde waarheid dat we zelf
verantwoordelijk zijn voor ons geloof en onze traditie”. 19, 2010, hfd II,5
Als ik als uitgangspunt neem dat ik ‘durf te weten’, wát wil ik dan precies weten? Wát zijn de onderwerpen die ik aan de orde zou willen stellen? Daarover gaat het in dit hoofdstuk.
De theologen van de Amsterdamse School geven mij zeer interessante informatie waar het gaat om de vraag ‘Wie is God?’
De ‘Amsterdamse School’ is een stroming die veel aandacht schenkt aan de manier van het lezen van Bijbelverhalen. De stroming is in de jaren 1960 ontstaan binnen de theologische faculteit van de Universiteit van Amsterdam.
De betrokken theologen laten zien hoe mensen veel te snel, veel te oppervlakkig gericht kunnen zijn op een concrete werkelijkheid. Op zichzelf logisch, mensen hebben daar nu eenmaal hun zintuigen voor. Zó lezen ze ook de Bijbelverhalen, concreet en werkelijk gebeurd. Maar daar gaat het mis…
De ‘Amsterdamse School’ onderneemt actie
tegen dit misverstand en gaat terug naar de diepe waarheid die schuil gaat
achter de Bijbelteksten.
Wie is God?
De
vraag ‘wie is God?’ moet je naar de opvatting van de theoloog Karel Deurloo
(1936-2019) beantwoorden door het vertellen een verhaal.
Begin niet met abstracte begrippen!
Vertel bijvoorbeeld het verhaal over de uittocht uit
Egypte in het Oude Testament, de Exodus, het uitgeleid worden uit ‘het
diensthuis’.
Hoe
moet je zo’n verhaal vertalen naar de hedendaagse tijd?
Om te beginnen wisselen we het woord ‘diensthuis’ in voor ‘Machten’. Deze
‘Machten’ zijn in onze samenleving de ‘Goden’ van nu, denk aan de Economie, de
Marktwerking en de Media. Het zijn deze
machten die zó vanzelfsprekend zijn dat ze bij ons niet als ‘Goden’ worden herkend.
Hun gezag wordt probleemloos als vanzelfsprekend ervaren. In de praktijk
functioneren ze echter precies als de goden in de oudheid.
De
theoloog Carel ter Linden (1933) heeft een andere benadering. Hij schrijft dat het dragende
krachten zijn zoals trouw, liefde, mildheid en rechtvaardigheid
die het leven en deze wereld bijeen houden. Ze zijn transcendent van karakter.
Ze stijgen uit boven ons begripsvermogen. Ze komen niet uit ons voort, ze zijn
op de een of andere manier met dit leven verweven en gaan daarom aan ons
mens-zijn vooraf. De beeldende geloofsverhalen in de bijbel maken dit
duidelijk. 03, pg 130 ev
Jezus, mens of God?
Hét kenmerk van de goden
in de oudheid is dat ze onsterfelijk waren. Zolang het Christendom bestaat
heeft men zich afgevraagd in hoeverre Jezus tevens ‘God’ is.
In de vierde eeuw was het arianisme een invloedrijke stroming. Hun boodschap was dat Jezus ondergeschikt is aan God. De stroming is weliswaar
uitgeroeid maar de vraag is altijd blijven bestaan in hoeverre Jezus een God
is. Ook in de huidige tijd bestaan verschillende opvattingen. Was Jezus een mens,
tijdelijk, sterfelijk of is Jezus goddelijk, dus onsterfelijk, eeuwig?
De mens Jezus
Binnen het Christendom is Jezus de centrale figuur. Jezus was een méns die leefde in deze wereld. Hij wilde als Jood de God van Israël nieuw leven inblazen. Merkwaardig dat vele jaren later het idee opkwam dat hij naast een menselijke ook nog een goddelijke natuur bezat. 06, 1998
Kuiterts opvatting is dat Jezus zichzelf niet als een buitenaards mens heeft gezien, in het bezit van een goddelijke natuur, maar daarentegen als mens onder de mensen, zij het met een bijzondere opdracht. Deze is het overbrengen van de boodschap van Israëls God.
De theoloog Doornbos (1946) gaat in zijn boek ‘Achter een Joodse man aan’ ook
uit van een ‘Jezus’ die uitsluitend mens was. Waar komt het idee om Jezus letterlijk
als zoon van God te beschouwen eigenlijk vandaan? Ongetwijfeld door het
veel te letterlijk lezen van Bijbelteksten. Men hield daarbij geen rekening met
de totaal andere taalwereld van de schrijvers. Men zag onvoldoende dat er in
geloofstaal werd geschreven te midden van de oosterse verhaalcultuur. 05, pg 109 ev
De Goddelijke Jezus
De theoloog Edward van der Kaaij (1952) benadrukt
in zijn studie de Goddelijkheid van Christus. Hij schrijft
‘Of Jezus
letterlijk is opgestaan uit de dood doet er helemaal niet toe. Het gaat er om
dat je als gelovige zelf opstaat uit je (geestelijke) dood. En of Jezus
letterlijk blinden ziende heeft gemaakt is niet van belang, de genezing wil ons
ertoe brengen dat wij zelf onze blindheid zien. Of Jezus doven de oren heeft
geopend maakt niet uit, het gaat erom dat Jezus ons gehoorzaam maakt. Geen
enkel ‘feit’ uit het leven van Jezus doet er toe, het kan net zo goed niet echt
gebeurd zijn. Van de historische Jezus los, zou ik de verhalen zo uitleggen dat
de wonderen ons ertoe willen brengen dat wij in Christus gaan horen en zien en
in Christus uit onze dood opstaan. Dus dat hij de Levende in ons bestaan wordt.
De opstanding, maar ook het leven van Jezus Christus, moet worden uitgelegd als
metafoor van ons eigen ideale bestaan’. 14, pg 147
Van der Kaaij: de apostel Paulus plaatst Jezus op spiritueel en mythologisch niveau. ‘Jezus bestond eerder op kosmisch dan op historisch niveau. De messias van Paulus leek veel op de mysteriegoden in het oude Egypte. Christus was uitsluitend een spirituele verlosser, die verbonden was met een andere wereld’. 14 pg 173.
Soms wordt in Bijbelteksten gezegd, of minstens gesuggereerd, dat Jezus letterlijk bij God zelf vandaan komt, uit de hemel. Hoe kan dit? Doornbos geeft als antwoord:
De
evangelisten schreven hun teksten in geloofstaal. Het zijn stuk voor
stuk achteraf geschreven verhalen waarin mensen vertellen over hun ervaringen
met Jezus. 05, pg 112
In het
bovenstaande is sprake van een dubbele gelaagdheid:
1. De
historische Jezus, als mens onder de mensen. Beschreven door Kuitert en Doornbos.
2. Jezus
op spiritueel en mythologisch niveau. Beschreven door van der Kaaij.
Naar mijn
idee kunnen beide opvattingen probleemloos naast elkaar worden gezet.
ad 1. Jezus als mens, als aardse werkelijkheid. Als een Joodse
man die de God van Israël nieuw leven wilde inblazen. Jezus die zichzelf niet ziet
als goddelijk.
ad 2. Christus als archetype. Als spirituele en mythologische geloofsvoorstelling. Hij die was, is en er altijd zal zijn.
Wanneer het goddelijke gedefinieerd wordt als een drie-eenheid roept dit direct de vraag op waarom het getal ‘drie‘ wordt gebruikt. Het antwoord is dat ‘drie’ gezien moet worden als een archetype, een begrip dat deel uitmaakt van de mystieke wereld. Het Christendom is niet de enige religie die een triniteit (een drie-eenheid) als goddelijk uitgangspunt heeft. Deze zijn ook te vinden in o.a. het oude Egypte, in de Griekse oudheid en in de Noordse (Germaanse) mythologie. Het getal ‘3’ heeft in veel culturen een magische betekenis.
Mijn opvatting?
Vooraf moet ik opmerken dat mensen onmogelijk kunnen begrijpen hoe ze moeten omgaan met de goddelijke entiteiten binnen de drie-eenheid. Ze hebben daar domweg het verstand niet voor. Metaforisch gezegd ‘Zoals een hand geen gedachte kan pakken, evenzo kan een menselijke gedachte het goddelijke niet pakken’ 10 pg 70
Als het dan toch wèl
begrijpelijk, antropomorf, moet worden beschreven dan kies ik voor de hier
volgende formulering.
De drie-eenheid bestaat uit:
God de Vader.
Dit is een geestelijke kracht die mensen stimuleert tot hoogstaande waarden
zoals rechtvaardigheid, trouw, bestrijding van onrecht, medegevoel, vergeving.
De Moeder
Gods. Dit is de godin van o.a. liefde en bescherming. Tevens
van geestelijke wijsheid en spiritualiteit. Tijdens het concilie
van Efeze (431) transformeerde het Christendom de
goddelijke oermoeder tot de Maagd Maria.
De goddelijke
Zoon. In deze God is zowel het vaderlijke als het moederlijke
aanwezig: de geestelijke kracht (het vaderlijke) en de spiritualiteit
(het moederlijke).
Hoe zou ik Christus voor mijzelf omschrijven?
Christus
bestaat in mijn mystieke bewustzijn als archetype, als ‘het licht voor de
wereld’. Hij geeft mij geestelijke kracht en spiritualiteit. Hierbij stel ik de
vraag op welke momenten dit gebeurt. De filosoof Levinas geeft het antwoord als
hij zegt dat dit plaats vindt in relatie met de mensen waarmee je contact hebt: de
goddelijke werkelijkheid verschijnt tijdens een interactie tussen het ‘ik en de
ander'. De ander die je aankijkt, naar je luistert en met je praat. De
mogelijkheid bestaat dat die ‘ander‘ de ‘Ander’ wordt, als boodschapper van
het verhevene, het goddelijke.
Is het denken over een hiernamaals realistisch? Of is het niet meer en niet minder dan een geloofsvoorstelling?
De filosoof Schopenhauer maakte diepe indruk op mij waar hij schrijft ‘Ik weet dat mijn bestaan net zo kortstondig is als een lichtflits tussen twee duistere eeuwigheden’ 42, pg 196
Wat
is hier tegen in te brengen? Het is de filosoof Plato die (ca. 400 v Chr)
antwoord gaf.
Welke oplossing
heeft Plato gevonden?
Zijn filosofie wordt gekenmerkt door dualisme, een wereld die bestaat uit twee niveaus.
Bovenaan
een wereld met absolute vormen, een ‘ideeënwereld’ waarin 'het
ware, het goede en het schone' bestaan.
Daaronder, als tijdelijke en onvolmaakte vorm, het leven op deze aarde. Wij
mensen leven als gevangenen in een grot. Plato omschrijft dit in zijn grotmythe. We denken dat we op deze aarde in de
werkelijkheid leven, maar onze menselijke werkelijkheid is slechts schijn.
‘Mensen kennen een verlangen om goed te doen, hebben een drang naar juiste
kennis en zoeken naar schoonheid. De ziel is drijfveer om te streven naar het
hogere, het onsterfelijke deel van de mens, het lichaam is een kerker, waaruit
de ziel bij de dood ontsnapt’.
Plato distantieert zich daarmee van het aardse leven en zoekt de ware
werkelijkheid in het rijk der ideeën die eeuwig zijn en onveranderlijk, dus
onaards.
De schrijvers van het Nieuwe Testament gingen door met deze gedachte. Hemel en
aarde bleven volstrekt gescheiden. Na zijn dood stijgt de menselijke geest op
naar die andere, hogere werkelijkheid.
Tot de Moderne tijd, de Verlichting, bleef deze opvatting bestaan.
Hoe wordt er
tegenwoordig over het ‘hiernamaals’ gedacht?
Er
zijn nogal wat opvattingen, afhankelijk van de groep waarvan je deel uit maakt.
Welke gedachten kom je in het -mij aansprekende- Liberale Christendom tegen? Enkele theologen
aan het woord.
De laatste adem
Kuitert
“Geest en adem horen bij elkaar, de samenhang tussen die twee verduidelijkt
waarom wij voor een tijd een plaats van god zijn. Doodgaan is inleveren, adem
inleveren. Wij zijn - heel letterlijk - voor ons bestaan aangewezen op lucht,
op de lucht die we inademen. Is er geen lucht meer, dan stokt de adem en gaan
we dood, en omgekeerd is doodgaan ophouden met ademen. Aangewezen op adem, op
iets van buiten: dat element delen mensen met elkaar, zo handhaven ze zich.
Zolang het duurt, ademen houdt een keer op: een mens blaast de laatste adem
uit, zeggen we. We zijn 'plaats van god' af, als we doodgaan”. 06, 2002, pg 195/196
Elk mens is een
tijdelijk verschijnsel
Kuitert “Wij zijn onszelf een raadsel, weten niet waar we vandaan komen en waar we heen gaan. Waarom zijn we er maar even, en daarna niet meer? Elk mens is een tijdelijk verschijnsel. Zijn macht, waarde en waardigheid is begrensd door zijn tijdelijkheid.
Mensen zijn niet onsterfelijk, en hebben ook niet een onsterfelijke component. Als de levensgeest is geweken is het over en uit. Het hierNA-maals ruilen we in voor het hierNU-maals”. 06, 2002, pg 206
De geest keert
terug
Kuitert “De troost van een hiernamaals in te ruilen voor de upgrading van het nu, dat is het waar ik de voorkeur aan geef. Als we het doodgaan aanvaarden als natuurlijk lot, blijven we bovendien dicht bij de ervaring van het werkelijke leven. Geest is niet ons eigendom, het doodgaan bewijst dat tamelijk rigoureus. Het fantaseren van een verlengstuk aan ons leven doet in elk geval niets af of toe aan het harde feit van dat 'inleveren'. De hemel kun je ontkennen, bijzetten bij de illusies, maar dat je de geest weer inlevert, daar kan geen mens omheen. Wie dood is, is uitgepraat. 'De geest keert terug' is dus veel realistischer.
De uitdrukking stamt uit het boek Prediker, een bijbelboek van een auteur die alle verhalen over god, mens en wereld achter zich heeft gelaten, en desondanks in de bijbel terecht kwam. 'De geest keert terug tot God, die hem heeft gegeven', zegt hij (Prediker 12,7). We hebben hem maar even, zolang als we leven”. 06, 2002 pg 209
“Geest is niet een bezit, mensen zijn geen eigenaars. Hij is er voor een bepaalde tijd, en daarna houdt het leven op, en dat 'ophouden' is hetzelfde als: de geest keert terug tot wie hem heeft gegeven”. 06, 2002 pg 210
Carel ter Linden
‘Ik kan mij
een perspectief over de grens van de dood als gelovige niet indenken. En wel
omdat God, het levensgeheim, een geestelijke werkelijkheid is. De dragende
kracht van deze wereld en van dit leven’.
'Leven' betekent: mij in mijn leven
voor deze krachten openstellen, om hiermee in verbinding met God te blijven, en
mijn roeping als mens te kunnen vervullen. Maar ik kan die krachten niet los denken van ons
lichamelijk en geestelijk bestaan op aarde, waarmee ze onverbreekbaar verbonden
zijn. Als ik sterf, houdt die verbinding op. Die krachten
hebben dan hun werk gedaan.’ 03 pg 176
Rochus Zuurmond “Als het over het hiernamaals gaat, moet worden bedacht dat 'leven' en 'dood' in de Bijbel geen primair biologisch gedefinieerde begrippen zijn, maar vooral sociale noties. 'Leven' is het goede, actieve leven, samen met anderen”. 08 pg 145
Mijn eigen visie
Voor mij is het duidelijk. De hierboven genoemde theologen geven mij een overtuigend antwoord. De levensloop van alles wat leeft, dus ook van de mens, bestaat uit drie fasen: groei, bloei en verval. Mensen zijn niet onsterfelijk en hebben ook niet een onsterfelijke component. Als de levensgeest is geweken is het over en uit. Het hierNA-maals ruil ik in voor het hierNU-maals. Hoe een mens verder leeft na zijn dood? Het antwoord is: in zijn kinderen, in zijn familie. Het leven wordt zowel genetisch als epigenetisch doorgegeven.
Gnostiek
Op grond van mijn interpretatie van het ‘hiernamaals’ neem ik afstand van stromingen als gnostiek en esoterie. Zeker waar het gaat om theorieën over leven na de dood, o.a. beschreven door Slavenburg 13 en Moerland 09.
Er bestaat veel onrecht in deze wereld, veroorzaakt door o.a. hoogmoed, hebzucht, jaloezie, woede en onwetmatig machtsvertoon. Hoe hiermee om te gaan?
Kan dit alles worden rechtgezet door Jezus die voor ‘al onze zonden’ stierf aan het kruis? En daardoor vrede en verzoening mogelijk maakte?
De logica hiervan is voor mij niet te vatten.
De
teksten die ik hieronder geef spreken mij wél aan.
De
Frans-Joodse filosoof Emmanuel Levinas,
20e eeuw, schrijft dat ‘verzoening in Christus’ niet verstaan
zou moeten worden als een miraculeuze goddelijke vergeving van alle zonden
maar veeleer als appél aan mij persoonlijk tot een
Messiaanse levenshouding waarbij ik, bevrijd van het kwaad dat mij isoleert en
mij op mezelf richt, mij verantwoordelijk weet voor alle anderen.
Het is de evangelist Marcus die de betekenis van het kruis weergeeft. Hij schrijft ‘keer om op je egoïstische levensweg en ga mee op het pad van de waarheid, van het licht. In Marcus 8 vers 34 is te lezen dat Jezus de menigte bij zich riep en zei ‘wie mijn volgeling wil zijn moet zichzelf verloochenen, zijn kruis op zich nemen en zo achter mij aankomen’.
De theoloog Cees den Heyer (1942-2021) schreef een boek over de ‘Verzoening’ (1997). Hij komt daarin tot de conclusie dat de verzoeningsleer waarbij Jezus is gekruisigd om God en mensen te verzoenen niet als dogma is terug te vinden in de Bijbel. 17
Mijn
conclusie? Het gaat om mijn eigen levenshouding en niet anders.
De
begrippen de zonde, het kruis en de verzoening, ze horen bij elkaar. De vraag
rijst hoe ‘de zonde’ moet worden uitgelegd. Hierover gaat het volgende.
Een psalm of gebed waarin de door mijzelf gemaakte zonden centraal staan heeft mij nooit aangesproken. Ik kon er niets mee, niet in mijn adolescentiejaren en nu nog steeds niet. Om die reden waren de woorden van Kuitert voor mij een opluchting: ‘De christelijke religie heeft te lang mensen klein gehouden. Eeuwenlang heeft de kerk mensen zondebesef ingedruppeld, en daarmee het leven van miljoenen mensen geordend, bepaald, ook ontregeld, en vaak gefnuikt. Gewone mensen waren zondaars, en dat moesten ze weten: zondaars mogen niet te hoog van de toren blazen’ 06 2002, pg 159
Een gedachte die ik graag overnam kwam van de theoloog Henk Berkhof. Hij schreef dat de gewetensvolle mens onderweg is naar het goede. 11, 1969. Een heel positief uitgangspunt! Dit vond plaats in de jaren 1970.
Het deed me goed toen ik jaren later kennis
nam van een eigentijds en vernieuwd zondebegrip. Het was Fokko Omta,
theoloog, geb. 1956, die dit als onderwerp had gekozen voor zijn dissertatie
(2019). 15
Hij schrijft “er is onder veel Christenen een verandering gaande
waarbij men van het traditioneel theïstisch beeld van een persoonlijke God verschuift naar het ‘goddelijke’ als een immanent principe, als kracht of geest”.
Zonde grijpt mensen niet aan op hun zwakheden, maar is gericht op hun kracht. De tegenwoordige zondaar ‘vloekt’ niet naar boven, maar naar binnen.
Het ‘naar binnen vloeken’ houdt in dat je na een gemaakte keuze spijt krijgt. Het gaat hier om een gewetensbeslissing waarvan je later zegt dat je die nooit had moeten nemen. Zonde gaat dan niet primair in tegen een goddelijk wezen maar tegen het meest wezenlijke in je zelf.
Het
gedachtegoed van de theoloog Rick Benjamins (1952) spreekt mij bijzonder aan. Hij
ziet God niet als een almachtige die de wereld naar zijn hand zet.
Hij schrijft ‘God
is een ZIJNDE die in de mens zelfoverstijging opwekt’.
12 pg 18
Wat
houdt ‘zelfoverstijging’
in?
De psycholoog Abraham Maslow geeft
hierop antwoord. Hij beschrijft zes verschillende ontwikkelingsfasen die
kenmerkend zijn voor het leven van een mens. Op het hoogste niveau staan zingeving
en zelfoverstijging.
‘Wat
is de zin van mijn leven? Dit is een vraag die hedendaagse mens zichzelf stelt.
De oorzaak daarvan is dat men zich heeft losgemaakt van bestaande ideologieën
en om die reden zijn éigen weg moet zoeken. Dit veroorzaakt problemen.
Essentieel voor een mens is de ervaring dat zijn leven betékenis heeft. De filosoof Frank Martela (1981) schrijft hierover ‘Bijna iedereen is weleens overvallen door het gevoel dat zijn bestaan volledig zinloos is. Dat kan gebeuren wanneer je je werk ervaart als nutteloos. Of dat je te maken krijgt met een groot verlies zoals de dood van iemand waar je heel veel van houdt. Ineens komt de gedachte bij je op: mijn leven stelt niets voor, mijn leven is zinloos geworden’.
De psycho-analyticus Erik Erikson beschrijft acht ontwikkelingsfasen die een mens tijdens zijn leven doormaakt, van Baby tot Late Volwassenheid.
Kenmerkend
voor de laatste periode is dat een mens terug kijkt op je eigen leven, vragend naar
wat de zin ervan is geweest. 34, pg 238-259
Een populaire gedachte in deze
tijd is dat we de wereld naar onze hand kunnen zetten, dat we in een ‘maakbare
wereld’ leven. Men kan tegenwoordig veel, met name op het gebied van techniek,
economie en geneeskunde. In onze huidige wereld leggen we ons lot
niet meer in de handen van een God, maar van onszelf. Ons tijdperk is er één
van individuele verantwoordelijkheid. We zijn bezig met zelfbeschikking. We
willen ook ons ZIJN regelen (wie ik in wezen ben) en de ZIN van ons leven (het
weten waarvoor ik leef). Maar daar gaat het mis. Hoe kan dit? Heidegger en
Hendrikse geven antwoord op deze vraag. Hieronder te lezen.
Zin geef je niet aan je
leven. Zin is er of is er niet.
De
filosoof Heidegger zegt hierover:
Als het bestaan een zin heeft, dan is die er slechts in de mate waarin deze mij
toevalt, ik kan die zin niet zelf maken. Vertrouwdheid en overgave aan het
bestaan zijn daarvoor noodzakelijk.
De
wereld waarin ons bestaan zinvol kan zijn, wordt niet van begin af aan door
onszelf ingericht. ‘Zin’ geef je niet aan je leven. Zin is er of is er niet. Je
kunt hem niet ‘produceren’ zoals we dat doen met een gebruiksvoorwerp. Zin is
meestal onopgemerkt aanwezig binnen ons bestaan. 40, 2017, pg 275
Je leven is maar
ten dele maakbaar.
De
theoloog Klaas Hendrikse schrijft ‘Je leven is geen eigen fabricaat, je hebt
jezelf niet gemaakt, en datgene waar je gelukkig van wordt ook niet.
De tijdgeest stelt de mens voor als een onafhankelijk, autonoom individu dat
zelf verantwoordelijk is voor het uitstippelen van de route naar een geslaagd
leven. Of het nu gaat om succesvol zijn, er jonger uitzien dan je bent,
veiligheid, welstand, geluk of bewondering, er leeft of heerst in onze
samenleving een collectieve veronderstelling dat we ons leven in eigen
hand hebben. Het ideaal is de vrije mens die heer en meester is over zijn eigen
leven’.
‘Dit is onzin’ schrijft Hendrikse: ‘je kunt wel zelf bepalen dat je morgen op reis gaat, maar niet dat je levend terugkomt. Iedereen is afhankelijk van omstandigheden die niet beheersbaar zijn. Je leven is maar ten dele maakbaar, het is vooral kwetsbaar: het komt zoals het komt, met gebreken, mislukkingen en teleurstellingen. Tragiek ligt altijd op de loer en er bestaat geen God die je behoedt voor tegenslag en verdriet.’ 02, 2007, pg 100
Bestaat er een wetenschappelijke manier om mensen te bestuderen? Deze zelfbewuste, egocentrische en aanhankelijke wezens?
Ja, dé methode die hiervoor in aanmerking komt is de hermeneutiek. Deze geeft dé manier om studie te maken van de mens als zingevend wezen.
Het is de mens die op subjectieve wijze betekenis geeft aan datgene wat hij waarneemt. Mensen zijn interpreterende wezens, die altijd 'iets' waarnemen 'áls iets'. Twee mensen kijken naar hetzelfde verschijnsel en zien toch iets anders.
Het is de filosoof Martin Heidegger
(1889-1976) die hier verder op in gaat. Hij schrijft dat het bij de
hermeneutiek gaat om te begrijpen waarom mensen zich gedragen zoals ze
zich gedragen. Waarom neemt iemand déze specifieke houding aan en niet
een andere? De wereld laat zich nooit neutraal of objectief zien maar
verschijnt alleen als een wereld-van-betekenis.
40, 2017 pg 27
In een spirituele wereld worden mensen aangedaan of aangeraakt door het oneindige, het irrationele. Het is alleen de mens die de mogelijkheid heeft dit te beleven. Het is de menselijke geest die verbonden is met het mystieke, het goddelijke, veroorzaakt door een buitenzintuiglijk besef. Deze verbinding overkómt je, is er op de meest onverwachte momenten.
Deze
mystieke
verbinding laat zich vooral kennen via
kunst, religie en filosofie. Hierbij
volg ik de indeling van de filosoof Georg
Hegel.
Hieronder een blik op mijn eigen mystieke wereld.
Het is Harry Kuitert die mij inspireerde om allerlei mystieke ervaringen een plaats te geven waar ze thuishoren, namelijk in het verhaal van de religieuze wereld. Het gaat daarbij om begrippen als God, paradijs, engelen, hemel, e.d. 06, 2005, pg 190,192
a. Klassieke muziek
Wat
gebeurt er als ik naar klassieke muziek luister? Ik word opgetild naar een
wereld van muzikale schoonheid. Het is een genieten en een afdwalen naar een
innerlijke wereld. Ik kan dit niet verklaren, het overkomt me. Met een variatie
op Kuiterts woorden: het Goddelijke is van muzikale taal, de hemel is van muzikale
taal, het paradijs waar de engelen je naar toe mogen dragen, is ook van
muzikale taal.
Het is alles van taal en moet van taal blijven, wil het zijn betekenis houden.
b. Beeldende
kunst
Waarom bezoek ik - samen met mijn vrouw - tijdens vakanties zo graag musea, kathedralen, kerken en kloosters?
Ik ervaar daar op willekeurige momenten een schoonheid die mij dicht brengt bij het mystieke.
Ook
hier de variatie op Kuiterts woorden: het Goddelijke is van beeldende
taal, de hemel is van beeldende taal, het paradijs waar de engelen je
naar toe mogen dragen, is ook van beeldende taal.
Zie als voorbeeld de kathedraal San Fermo in Verona.
Religie
In een religieuze bijeenkomst wordt door middel van lied, gebed, prediking en sacrament het verband gelegd tussen een Bijbelverhaal en het menselijk leven.
Het
gaat voor mij daarbij niet om het verhaal zoals het concreet wordt verteld, het
gaat mij om datgene wat het verhaal mij te zeggen heeft: beeldend, symbolisch
en mythisch.
Het gedwongen worden om te geloven in concrete wonderen roept bij mij weerzin
op. Ik denk dat het daar ook helemaal niet omgaat. Waar het wél om gaat is dat
ik het verhaal als zodanig begrijp dat ik er door wordt geraakt, spiritueel en
rationeel.
Filosofie
De filosofie heeft mij inzicht
gegeven in een fundamenteel andere manier van denken. Van Bertrand Russell,
41 pg 15,
weet ik dat filosofie een wetenschap is die zich bevindt in een soort niemandsland
dat open ligt voor aanvallen van enerzijds de theologie en anderzijds de wetenschappen.
Het waren de colleges filosofie van de hoogleraar J.G. Bomhoff die bij mij een doorbraak teweeg brachten. Dit gebeurde eind jaren 1960. Ik wist niet dat ‘filosofie’ zó verrijkend kon zijn in je leven, je zoveel nieuwe en volstrekt andere inzichten kon geven. Ik ben de liefde voor die tak van wetenschap dan ook nooit meer kwijtgeraakt.
Waaruit bestaat
mijn mensbeschouwing?
Mijn mensbeschouwing is niet in één volzin te formuleren. Vandaar de verschillende componenten.
Psycho-analyse
- Het collectief onbewuste is de machtigste kracht in de persoonlijkheid. Het zijn de vroeg menselijke ervaringen die onbewust zijn. Daarbinnen geven archetypen de inhoud.
Filosofie
- Mensen zijn interpreterende wezens. Ze kunnen niet iets waarnemen zonder daar ook direct een betekenis aan te geven.
- Een mens heeft niet alleen kennis van de hem omringende wereld, concreet en waarneembaar. In zijn brein bestaat ook een binnenwereld, de plaats van zijn onbewuste, daar waar verbinding bestaat met archetypes. Hij heeft door zijn buitenzintuigelijke besef toegang tot een zone van Mystiek.
- Als het bestaan zin heeft, dan is die er slechts in de mate waarin deze mij
toevalt, ik kan die zin niet zelf produceren.
- Vertrouwdheid en overgave aan het bestaan is noodzaak.
- Mensen willen weten wat de zin van hun leven is. Een gebrek aan zingeving leidt tot een besef van doelloosheid en verveling. Zonder perspectief lijkt niets meer van belang.
Theologie
- De diepe Bijbelse waarheid kan richting geven aan het leven van mensen. Bijbelverhalen geven meestal een oppervlakkige, begrijpbare indruk aan datgene wat als kern, moeilijk te verwoorden, wordt bedoeld. Vergelijkbaar met het menselijk bewuste en het diepe onbereikbare onbewuste.
- De Bijbel drukt de bedoeling van verhalen uit door middel van religieuze mythen, symbolen, archetypes en beeldspraak.
-
Mijn visie is post- theïstisch. Daarin verschuift het beeld van een
persoonlijke God naar
het ‘goddelijke’ als een immanent principe, als geestelijke kracht. Immanentie
bevindt zich in het menselijk bewustzijn, op zowel bewust als onbewust niveau.
- De vele diepliggende Bijbelse boodschappen zijn tijdloos. Het
zijn geen verhalen over datgene wat eeuwen geleden heeft plaats gevonden. Ze
gebeuren steeds, ook in déze tijd.
- Interpretatie van de Bijbel is tijdgebonden. De Bijbel wordt, afhankelijk van
veranderde inzichten, waar nodig opnieuw geïnterpreteerd.
- In
plaats van ‘de zondige mens’ kies ik voor een gewetensvolle mens die onderweg
is naar het goede.
- Tussen
geboorte en overlijden vindt een menselijk leven plaats. Leeft een gedeelte van
hem, zijn geest, verder na zijn dood? Ik kan me dat niet voorstellen, elk
mens is een tijdelijk verschijnsel zowel lichamelijk, psychisch als geestelijk.
Als de levensgeest is geweken dan is het over en uit.
Godsbeeld, het ZELF en de samenleving
Mijn godsbeeld
Uit bovenstaande
mensbeschouwing leid ik een godsbeeld af.
Mijn godsbeeld is niet ‘de almachtige God die de hele wereld naar zijn hand zet of hij die mijn levensweg heeft uitgestippeld’. Wat dan wel?
De God die ik voor ogen heb bestaat als een geestelijke kracht die mij draagt met als kenmerk dat hij er altijd is en zal zijn. In allerlei situaties met name op momenten van intens verdriet, plotselinge opluchting en diepgaande blijdschap.
De Goddelijkheid van Christus bestaat in mijn mystieke bewustzijn als archetype, als ‘het licht voor de wereld’. Christus geeft de mens geestelijke kracht en spiritualiteit. Op welke momenten gebeurt dit?
De
filosoof Levinas geeft mij antwoord als hij zegt dat dit plaats vindt in relatie
met de medemens. De goddelijke werkelijkheid verschijnt door interactie tussen
‘ik en de ander'. De ander die je aankijkt, naar je luistert en met je praat.
De mogelijkheid bestaat dat die ‘ander‘ (plotseling) de ‘Ander’ wordt, als boodschapper van het verhevene, het
goddelijke.
Kom tot je ZÉLF
Neem de verantwoordelijkheid voor je eigen bestaan. Kom tot je ZÉLF. Maak het jezelf niet gemakkelijk door mee te liften met diegene die wél een eigen gefundeerde godsdienstige opvatting heeft. Die ander ben jij niet en jij bent die ander niet. Wees jezelf!
De filosoof Nietzsche voegt daaraan toe: “Het blijkt dat het er bij ‘worden wie je bent’ niet om gaat om een ‘ZELF’ te vinden waar je altijd al naar op zoek bent geweest. Jouw ZELF is voortdurend actief, een doorgaand proces dat goed wordt weergegeven door het werkwoord worden. De blijvende en duurzame aard van het mens-zijn is dat je steeds verandert in iets anders. Wat je bent, is in wezen een actieve transformatie”.
De samenleving
Toch
kun je niet uitsluitend op zoek gaan naar je eigen zélf. In onze samenleving bestaan
algemene waarden die je in acht hebt te nemen, of dit nu in je mensbeeld past
of niet. Welke zijn dat?
Het zijn waarden die tijdloos
zijn, altijd en overal aanwezig. Ze hebben betrekking op ethische en sociale minimumeisen
die binnen onze samenleving gelden, ze overstijgen
de individuele mens.
De overwegingen die op dit weblog staan geschreven geven mij een goed gevoel. Mijn gedachtegoed is beter geordend en verder verdiept. Het omvat beschouwingen die gefundeerd zijn op het werk van (voor mij interessante) filosofen, theologen en psychologen.
Overigens ben ik me ervan bewust dat de mogelijkheid blijft bestaan dat de inhoud van dit weblog verandert. Niets is blijvend…
Hiermee sluit ik aan bij de Griekse filosoof Heraclitus (ca. 500 v Chr) die zegt:
‘alles stroomt, niets is blijvend’
‘Wat er is, kun je vergelijken met de stroom van een rivier,
je kunt niet twee keer in dezelfde rivier stappen’.
Opsteller van dit weblog
Bernard Sietses (1945)
studie doctoraal pedagogische wetenschappen, Universiteit Leiden
loopbaan docent Prot. Chr. Pedagogische Academie, Den Haag
Theologie:
01 Tjeu van den Berk, 2011, Het oude Egypte: bakermat van het
jonge Christendom
02 Klaas Hendrikse, 2007, Geloven in een God die niet bestaat
02 Klaas Hendrikse, 2011, God bestaat niet en Jezus is zijn zoon
03 Carel ter Linden, 2014, Wat doe ik hier in godsnaam? Een zoektocht
04 Nico ter Linden, 1996-2003, Het verhaal gaat… Zes delen
05 Harry Doornbos, 2003, Achter een Joodse man aan
06 Harry Kuitert, 2002, Voor een tijd een plaats voor God.
06 Harry Kuitert, 2005, Hetzelfde anders zien.
06 Harry Kuitert, 2011, Alles behalve kennis.
06 Harry Kuitert, 2014, Kerk als constructiefout.
07 Ton Veerkamp, 2015, De wereld anders. Politieke geschiedenis van het grote verhaal
08 Rochus Zuurmond, 2018, God en de moraal. Een andere kijk op bijbelse ethiek
09 Bram Moerland, 2017, Gnosis en gnostiek
10 Marcus van Loopik, 2018, Kabala als levenskunst. Op zoek naar eenheid en
heling
11 Henk Berkhof, 1969, De mens onderweg
11 Henk Berkhof, 1973, Christelijk geloof
12 Rick Benjamins, Jan Offringa, Wouter Slob, 2016, Liberaal Christendom, ervaren doen denken
13 Jacob Slavenburg, 1994 Nag Hammadi geschriften I
13 Jacob Slavenburg, 1995 Nag Hammadi geschriften II
13 Jacob Slavenburg, 2006, De vrouw die Jezus liefhad, Maria Magdalena
14 Edward van der Kaaij, 2015, De ongemakkelijke waarheid van het christendom. De echte Jezus onthuld.
15 Fokko Omta, 2019, Tijd voor een post-theïstisch zondebegrip
16 Casper Labuschagne, 2000, Zin en onzin rond de bijbel, Bijbelgeloof bijbelwetenschap en bijbelgebruik. Beschouwing over de bedoeling van de schrijvers van oudtestamentische teksten
17 Cees den Heyer, 1997, Verzoening. Bijbelse notities bij een omstreden thema
Godsdienstsociologie
19 Meerten ter Borg, 2010, Vrijzinnigen hebben de
toekomst
Psychologie:
20 Dick Swaab, 2010, We zijn ons brein
20 Dick Swaab, 2016, Ons creatieve brein
21 Daniel Kahneman, 2019, Ons feilbare denken
22 Dirk J. Bakker, 2012, Wind in het grijze woud; het brein als ontvanger en gever van leven
23 Abraham Maslow, 1974, Motivatie en persoonlijkheid,
23 Duane Schultz, Groeipsychologie, 1979. Hierin: Het mensbeeld van Abraham Maslow
24 Paul Verhaeghe, 2020, Houd afstand, raak me niet aan
Psychiatrie:
30 Carl G. Jung, 1977, Archetypen
30 Carl G. Jung, 1982 Oerbeelden.
30 Duane Schultz, 1979, Groeipsychologie. Hierin: Het mensbeeld van Carl Jung
31 Dirk De Wachter, 2012, Borderline times. Het einde van de normaliteit
31 Dirk De Wachter, 2016, De wereld van De Wachter
32 Edith Eger, 2018, De keuze. Leven in vrijheid.
33 Frankl Viktor, 1978, De zin van het bestaan, een inleiding tot de
logotherapie
34 Erik H. Erikson, 1971, Het kind en de samenleving
Filosofie:
40 Ger Groot, 2017, De geest uit de fles. Hoe de moderne mens was en wie hij is
41 Bertrand Russell, 1990, Geschiedenis der westerse
filosofie
42 André Klukhuhn, 2020, De vreemde lus. Over bewustzijn en het verbond tussen
wetenschap, kunst, filosofie en mystiek
43 John Kaag, 2019, Met Nietzsche de bergen in
44 Frank Martela, 2020, Een prachtig leven. Hoe vind je zin in je bestaan?
Geschiedenis:
50 Stephen Fry, 2017, Mythos De Griekse mythen herverteld
51 Yuval Harari, 2015, Sapiens, een kleine geschiedenis van de mensheid
51 Yuval Harari, 2015, Homo Deus: een kleine geschiedenis van de toekomst
52 Agnes Amelink, 2001, De Gereformeerden
53 Wim Wijnands, 2012, Niet fietsen op zondag. Kleine kroniek van een gereformeerde jeugd.
54 Rutger Bregman, 2019, De meeste mensen deugen. Een
nieuwe geschiedenis van de mensheid
55 Nicolaas F. Noordam, 1976, Inleiding in de historische
pedagogiek
