‘Elk mens die leeft waardeert.
- Een leefwereld is een waardenwereld. Want leven is liefhebben en haten en achteloos voorbijgaan. Leven is voorkeur en afkeer, onverschilligheid en intens met iets bezig zijn. Leven is dingen moeten doen, die je niet graag doet en dingen niet kunnen doen, die je dolgraag zou willen doen. Elke mens heeft zo zijn eigen wereldje’.

‘Waarderen is zingeven.
- Elk mens is een zingever. Iedereen brengt zingeving dagelijks in de praktijk’.

‘Elk mens is een eigen zijn, met een eigen aard.
- Dit eigen ZIJN is geen vast omlijnd, massief blok. Het is eerder een kunnen-zijn, een taak die volbracht moet worden. Elk mens heeft een onbekend aantal mogelijkheden die naar verwerkelijking dringen’.

‘Een mens leeft geschiedenis.
- Hij moet zichzelf voltrekken. Het ‘ik’ is een levensgeschiedenis, die zich in verschillende fasen voltrekt.’
Bron: deel uit een artikel van Pater Th. v.d. Vossenberg

- Wat maakt een mens tot een uniek wezen?

Mensen hebben verschillende kenmerken die hen onderscheiden van andere dieren en hen tot unieke wezens maken. Hieronder staan enkele belangrijke eigenschappen van mensen:

Sociaal:
Mensen zijn van nature sociale wezens. Ze leven in groepen, vormen gemeenschappen en hebben complexe sociale structuren. Communicatie, samenwerking en empathie zijn cruciaal in menselijke interacties.

Ethiek:
Mensen hebben een ontwikkeld gevoel voor moraliteit en ethiek. Ze hebben normen en waarden die hun gedrag sturen en hen helpen onderscheid te maken tussen goed en kwaad.

Esthetiek:
Mensen hebben een waardering voor schoonheid en kunst. Ze creëren en genieten van kunst, muziek, literatuur en andere vormen van esthetische expressie.

Transcendentie:
Mensen hebben het vermogen om na te denken over abstracte begrippen zoals het leven, de dood en het universum.
Ze zoeken naar betekenis en proberen vaak verbinding te maken met iets dat groter is dan henzelf, zoals in religie of filosofie.

Over dit alles, en veel meer, zal het gaan in ‘mijn mensbeschouwing’.

Mijn mensbeschouwing

In dit weblog stel ik als eerste de vraag waarom mensen meer en meer de kerk verlaten. Religieuze bijeenkomsten geven toch altijd de mogelijkheid om eigen levensbeschouwing te overdenken en te beleven?

- Wat is de situatie waarin we terecht zijn gekomen? Zie een artikel over ontkerkelijking in Nederland.

- Waarom heeft de kerk als drager van het Christelijk geloof het zo moeilijk?

- Waarom kiezen kerkgangers een alternatieve weg als het gaat om de verrijking van hun geestelijk leven?

- Is de boodschap van de Christelijke kerk niet meer van deze tijd?

- Is het niet zo dat op grond van nieuwe theologische inzichten geloofsvoorstellingen inhoudelijk zouden moeten worden bijgesteld?

Veel vragen, hoe vinden we hierop antwoord?

Het blijkt dat een plaatselijke predikant, ds. J.H. Meijer, mij een goede denkrichting kon geven.

De invloed van Hans Meijer

Tijdens een kerkdienst boeit ds. Hans Meijer zijn toehoorders niet alleen met een heldere, goed te begrijpen verkondiging maar geeft ook -waar nodig- een eigentijdse interpretatie van Bijbelteksten.

Hij creëert een religieuze omgeving waar ik me goed bij voel.

Als bijzonderheid noem ik de verschillende bijeenkomsten met de naam ‘Taizé-vesper’.

Samen met mijn vrouw bezocht ik verschillende van zijn ‘leerhuizen’. Hij gaf daar informatie met een inhoud die mij deed opleven. Deze sloot niet alleen aan bij wat ik jaren geleden al had gehoord en gelezen, maar vooral ook bij mijn eigen denken en beleven. Allerlei dingen werden mij duidelijk, met name dat er een overtuigend verband is te leggen tussen geactualiseerde geloofsvoorstellingen en onderwerpen uit de filosofie en psycho-analyse.
Aanleiding voor mij om hiervan studie te gaan maken.

Vanaf 2018 ben ik me gaan verdiepen in de meer recente theologie met daaraan gekoppeld onderwerpen uit andere bronnen. Te vinden in de literatuurlijst.

Hoofdstuk I. De Moderne tijd

Kunnen we greep krijgen op de wijze van denken van de hedendaagse mens?

Ja zeker, een voorwaarde daarbij is wel dat men kennis neemt van datgene wat in de afgelopen eeuwen is gebeurd. Het is de Renaissance die kan worden aangewezen als de periode waarin de geschiedenis van de West-Europese cultuur begint; een nieuwe manier van denken bood zich aan. Deze is bekend geworden onder de naam ‘de moderne tijd’.

Tot in de 16^e eeuw heeft de kerk het vol gehouden: de waarheid werd in een geloofsleer verpakt en als objectief aan de ‘gelovigen’ doorgegeven. Andersdenkenden werden gestraft.
Het probleem bleef echter dat ieder mens op een eigen subjectieve manier waarneemt, beleeft en denkt. Het bleek onmogelijk om iedereen op dezelfde wijze te laten ‘geloven’. Zie ook 12, 2016, hfd 3

1. De Verlichting

De Verlichting in de 17^e en 18e eeuw was een reactie op een dogmatisch autoriteitsgeloof.
Er ontstonden twee hoofdstromingen, het Rationalisme en als reactie de Romantiek.

a. Het Rationalisme

Tot in de Middeleeuwen werd de Christelijke Religie voorgeschreven door specialisten, geestelijken die op de hoogte waren van de kerkelijke leer.

De filosoof René Descartes (1596-1650) bracht daar verandering in. Hij wilde de religie niet meer als een allesbepalend uitgangspunt nemen.
In plaats daarvan gaf hij prioriteit aan het menselijke verstand.
Zijn gedachtegoed werd bekend onder de naam rationalisme, een stroming die het denken tijdens de Verlichting zou gaan bepalen. 40

Nieuwe vragen werden gesteld, zoals:
- waarvoor zouden we God nodig hebben als ons eigen verstand toch ook antwoord kan geven op onze zingevingsvragen?
- wat moeten we met een kerk die ons wil overtuigen van haar eigen gelijk, van datgene waarvan zij zeggen dat het de absolute waarheid is?

Het denken van René Descartes heeft een vervolg bij wetenschappers als Kant en Hegel.

De filosoof Immanuel Kant (1724-1804) geeft religie een plaats binnen de grenzen van het gezonde verstand.
Zijn stelling is dat religie een ondersteunende rol heeft bij het bevorderen van een moreel leven.
Wat dit precies inhoudt? Zie toelichting

De filosoof Georg Hegel (1770-1831) meende dat het in de religie niet gaat om de plicht tot het goede, zoals bij Kant, maar om kennis van de Geest.

De stelling van Georg Hegel is dat de Geest zich ontwikkelt van 1. een eigen bewustzijn, via 2. moraal, ethisch leven naar c. religie, filosofie.

Wat dit precies inhoudt? Zie toelichting.

b. De Romantiek

Als reactie op het Rationalisme ontwikkelde zich de Romantiek, een stroming die zich vooral aan het eind van de 18e en in de 19e eeuw sterk deed gelden in de kunst (beeldende kunst, literatuur en muziek).

Tijdens de Romantiek werden subjectieve ervaringen als uitgangspunt genomen. Hierdoor kwamen introspectie, intuïtie, emotie, spontaniteit en verbeelding centraal te staan.

Een bekende vertegenwoordiger van deze stroming was de filosoof Jean Jacques Rousseau.

Bij hem stond niet de rede centraal die tot vooruitgang leidde, maar het hart en de ‘natuurlijke toestand’ van de onbedorven mens. Deze leefde als wilde of als plattelandsmens, twee types die Rousseau verheerlijkte omdat ze een natuurlijk leven leiden. De mens was in zichzelf vrij en onafhankelijk, aldus Rousseau, maar werd uiteindelijk bedorven door luxe, vooruitgang en wetenschap.

2. De Moderne Tijd

De Verlichting, ook wel de Eeuw van de Rede genoemd, was een intellectuele en culturele beweging die zich in de 17e en 18e eeuw in Europa ontwikkelde. Deze beweging legde de basis voor veel aspecten van de moderne tijd, met nadruk op rede, wetenschap, individualisme en secularisme.
Zie achtergrond-informatie over de Verlichting en de Moderne Tijd

Conclusie

Het belangrijkste kenmerk van de Verlichting is dat de theologische antropologie verandert in een filosofische antropologie. Het is de méns die de grondslag wordt van alles wat gebeurt. Men wilde niet meer zoeken in ‘een hogere werkelijkheid’. De méns neemt de plaats in van God.

Het nieuwe uitgangspunt wordt de wereld zoals deze zich voordoet. Als realiteit, voor de mens waarneembaar.

Eind jaren 1950 krijgt de Moderniteit een nieuwe fase. Het póstmodernisme doet zijn intrede!

3. Het Postmodernisme

Het postmodernisme is een cultuurstroming die ontstond aan het eind van de jaren 1950. Kenmerkend ervan is de radicale twijfel aan waarheid zoals die wordt opgeëist door systemen die hun eigen wetgeving vaststellen. Het gaat daarbij om de ‘grote verhalen’ die waarheid claimen, zoals gebeurt in de politiek en in de theologie.

Eigen ervaringen in de jaren 1960/1970

In het gereformeerde milieu waarin ik opgroeide stonden de waarden en normen vast, ze waren een richtlijn voor mijn opvoeding. Ze domineerden zowel thuis als op school, in ‘onze’ politieke partij als in ‘onze’ krant.

Ik herken mezelf helemaal in de boeken van Agnes Amelink 52, van Wim Wijnands 53 en van Jan Baars. 54
De gereformeerde identiteit werd mij als kind overgedragen. Mijn adolescentie en de jaren die daarop volgden vielen volop in de tijd van het postmodernisme.

In de vele gesprekken die ik had met familie en vrienden was ‘levensbeschouwing’ nogal eens hét onderwerp. Ik voelde me thuis in de discussie waarbij gereformeerde waarden onder de loep werden genomen. Niet alles voor zoete koek aannemen, maar vragen naar achtergronden.

Om die reden vond ik de publicaties van de theoloog Harry Kuitert bijzonder interessant. Hij bracht onder woorden wat ik - vaak latent- van belang vond.

Overigens drong het kritische gedachtegoed uit de Verlichting pas jaren later door. In dat proces was Harry Kuitert één van de theologen met een baanbrekende rol!

Ook de humanistische psychologie van Abraham Maslow maakte op mij veel indruk. Centraal daarbij stond de optimale ontwikkeling van het méns-zijn. Worden wie jíj bent. Opklimmen naar zelfverwerkelijking en naar zelfoverstijging. 23
Vele jaren later drong het tot mij door dat zowel Kuitert als Maslow typerend waren voor het postmoderne denken: beiden bekritiseerden de gangbare waarheden binnen hun vakgebied; beiden zochten naar nieuwe wegen.

Kuitert zet de religieuze mens centraal: het is de méns die zich richt op een goddelijke aanwezigheid.
In 1974 schrijft hij 'Alle spreken over Boven komt van beneden, ook de uitspraak dat iets van Boven komt.' Daarmee laat hij weten dat de theologie bij de méns begint . 06,1974.

Ook Maslow stelt de mens centraal. In de jaren 1960 ontwikkelde hij de humanistische psychologie, een stroming die van grote waarde bleek binnen mijn mensbeschouwelijk denken.

Vijftig jaar later en daarna

Het postmodernisme heeft geleid tot persoonlijke emancipatie, het mogen zijn wie je bent. Een positieve ontwikkeling, zeer zeker. De keerzijde is echter dat deze vernieuwing gepaard is gegaan met een op hol geslagen individualisme en weinig of geen interesse voor de medemens. Met als gevolg sociale vereenzaming.
Daarnaast heeft het geleid tot oppervlakkigheid, een toenemend materialisme en overdreven gerichtheid op eigenbelang.

In 2023 schrijft de Amerikaanse geschiedkundige James Kennedy hierover een column in dagblad Trouw.
Eén essentiële zin daaruit:

‘Ik mis normerende en levensbeschouwelijke gesprekken in dit land. Nederlanders zijn gericht op hun eigen welzijn en de kwaliteit van het leven, maar gesprekken over de zin van het leven, de dood, ethiek, de waarde van relaties en de betekenis van geloof en zingeving zijn spaarzaam’.

En verder…

De opmerking van James Kennedy dat hij ‘normerende en levensbeschouwelijke gesprekken’ in onze samenleving mist, raakt de kern van dit weblog.
Mijn mensbeschouwing geeft verheldering vanuit een filosofisch perspectief.
Met als thema’s:
- De mens en zijn wereld, hfd II
- Theologie in beweging, hfd III
- Filosofische Antropologie, hfd IV
- De mens als zingever, hfd V

Hoofdstuk II. De mens en zijn wereld

Hoe kent de mens zijn wereld?

1. De vier ken-wijzen van Klukhuhn

De filosoof André Klukhuhn splitst het menselijk bewustzijn in twee helften: een wereld buiten ons en een wereld binnen ons. 42,2020,pg 69ev
Hij ziet vier kén-wijzen, dit zijn:

- Een wereld buiten ons
1. De wetenschap; deze bevindt zich in de menselijke buitenwereld en staat aan de ene kant van het bewustzijn. Wetenschap staat voor objectieve kennis, waarneembaar en toetsbaar.

- Een wereld binnen ons

2. Het mystieke; dit bevindt zich aan de andere kant van het menselijk bewustzijn, de binnenkant. Deze kenwijze gaat uit van directe en intuïtieve ervaringen van een mens bij waargenomen verschijnselen.
Kenmerkend zijn oerbeelden, zoals de Oermoeder, de Goddelijke Zoon, de Duivel, de Held.
Het mystieke is nauw verwant aan Religie.
3. Het kunstzinnige; deze ken-wijze is verweven met het mystieke. Kunst is subjectief, gevoelsmatig en intuïtief.

- De overkoepeling

4. De filosofie overkoepelt beide polen, richt zich op zowel de wereld buiten ons als de wereld binnen ons. 42

2. Transcendentie, de wereld binnen ons

Mijn ‘Mensbeschouwing’ is niet gericht op de menselijke buitenwereld. Het zal gaan over de wereld binnen ons.

Waar de filosoof Klukhuhn het begrip ‘mystiek’ gebruikt, kies ik het begrip ‘transcendentie’.

De reden daarvoor is dat dit laatste beter aansluit bij de fenomenologie, een filosofische stroming die mijn voorkeur heeft.

Wat is het verschil tussen Mystiek en Transcendentie?

- Mystiek verwijst naar een directe, persoonlijke ervaring van het goddelijke of het absolute.
Het gaat vaak om een innerlijke ervaring van een hogere werkelijkheid, die moeilijk onder woorden te brengen is.
Mystieke ervaringen zijn meestal intuïtief en subjectief. Ze worden vaak geassocieerd met religieuze en spirituele tradities.

- Transcendentie verwijst naar datgene wat de gewone materiële werkelijkheid overstijgt.
Het begrip wordt vaak gebruikt in filosofische en theologische contexten om iets aan te duiden dat buiten het bereik van de zintuigen en het verstand ligt.

In de filosofie kan transcendentie verwijzen naar het bestaan van entiteiten die buiten de grenzen van waarneembare kennis liggen.

Hoe omschrijf ik het begrip ‘transcendentie’ in dit weblog?

Het antwoord komt vanuit verschillende invalshoeken, nl:

- Psychologie, par. 2.1

- Psycho-analyse par. 2.2

- Theologie, par. 2.3

- Religieuze filosofie, par. 2.4

- de Ander, par. 2.5
- Muziek, par. 2.6

2.1 Psychologie als basis

Psychologen over de rol van intuïtie

Twee psychologen onderzochten de wijze waarop mensen beslissingen nemen. Het zijn Daniel Kahneman en Gerd Gigerenzer.
Indrukwekkend kennis te nemen van hun gedegen wetenschappelijke arbeid.

Kahneman, In hoeverre reageert een mens intuïtief?

De psycholoog Daniel Kahneman (geb. 1934) ontdekte niet alleen het bestaan van twee soorten denkprocessen in ons brein:
het intuïtieve en het rationele.

Hij toonde aan hoe deze twee denksystemen tot totaal verschillende uitkomsten kunnen komen, zelfs met dezelfde informatie.
Hij heeft vooral de kracht van ons onbewuste brein onthuld. We denken allemaal dat we rationeel denkende mensen zijn die nadenken over te nemen beslissingen. Het tegenovergestelde blijkt het geval: we zijn bijna helemaal irrationeel. Dit blijkt voor ons een overlevingsmechanisme. 21, 2019, Deel 1

Kahneman analyseerde de wijze waarop mensen beslissingen nemen. Op grond van wetenschappelijk onderzoek stelde hij vast dat dagelijkse beslissingen voor ca. 95% op intuïtieve basis worden genomen. De overige beslissingen worden rationeel doordacht. Slechts 5% dus!

Gigerenzer. Hoe beslissen we? Intuïtief of redenerend?

De Duitse psycholoog Gerd Gigerenzer (geb. 1947) deed jarenlang onderzoek naar de menselijke intuïtie. Wat blijkt? Wie veel ervaring heeft, kan bij het maken van een beslissing beter vertrouwen op zijn intuïtie dan op beredeneerd, logisch nadenken.

Kenmerkend voor intuïtie is:
- komt snel op in je bewustzijn
- gebaseerd op jarenlange ervaring
- je kunt het niet uitleggen

Intuïtie reikt verder dan de beschikbare informatie.

Vaak draait het om de vraag: moet ik dit wél of juist niét doen?

Gerd Gigerenzer laat in zijn boek 'De kracht van je intuïtie' zien hoe je beter besluiten kunt nemen als je vertrouwt op datgene wat je intuïtie je ingeeft.

We denken vaak dat we beslissingen moeten nemen met ons verstand, weloverwogen en na veel wikken en wegen. Maar niets is minder waar. Gigerenzer gaat verder…

- Maak in plaats van je ratio gebruik van je cognitieve, emotionele en sociale vaardigheden. Deze zijn gebaseerd op krachtige intuïtieve instrumenten zoals vertrouwen, bedrog, identificatie, wensdromen en samenwerking.
- Besteed geen extra tijd aan het verzamelen van nieuwe informatie. Daarentegen, laat jezelf intuïtief voelen wat je niét hoeft te weten. Op deze manier verlost het je van al het wikken en wegen. 24

Na de resultaten van bovenstaand wetenschappelijk onderzoek wil ik kennismaken met de psycho-analyse van Carl Jung.

2.2 Psycho-analyse als basis

Het onbewuste

Welke rol speelt het onbewuste binnen de menselijke psyche?

De psychiater Carl Jung (1875 – 1961) geeft een overtuigende verduidelijking van datgene wat zich afspeelt aan de binnenkant van de menselijke psyche. Hij trekt een grens tussen het bewuste en het onbewuste.

Ik ga hier alleen verder met het onbewuste. Dit heeft als inhoud:

- het persoonlijk onbewuste. Dit is een opslagplaats van materiaal dat niet meer bewust is, maar dat gemakkelijk tot het bewuste kan opstijgen. Dit materiaal bestaat uit herinneringen en gedachten die uit het bewuste zijn gestoten omdat zij onbelangrijk of bedreigend zijn. Zie meer details

- het collectief onbewuste. Carl Jung noemt dit de machtigste kracht in de psyche van een persoon.
Het bestaat uit overgeërfd psychisch materiaal wat bij de hele menselijke soort onbewust aanwezig is. Door middel van erfelijkheidsmechanismen worden bepaalde ervaringen van de ene generatie op de volgende doorgegeven.
De opslagplaats van deze universele evolutionaire ervaringen vormt het diepste en meest ontoegankelijke niveau van de persoonlijkheid, het collectieve onbewuste. Dit wordt de basis van de persoonlijkheid van een individu. 30, 1979

- Archetypen

Welke krachten zijn afkomstig uit dit collectief onbewuste?
Jung: Het zijn oerbeelden (of ‘archetypen’).
Hij noemt onder meer:
- de Oermoeder, de Goddelijke Zoon, de Maagd,
- de Duivel, de Slang, het Beest,
- de Held, de Oude Man,
- de Maan, de Zonnegod,
- de Wind, het Water, de Zee, het Vuur. 30, 1982

Kenmerkend voor oerbeelden is dat ze in elke cultuur de eigen religie overstijgen.
Met behulp van Wikipedia heel overtuigend te lezen bij:
- het scheppingsverhaal
- de zondvloed
- de onsterfelijke ziel
- het dodenrijk

Carl Jung heeft ons inzicht gegeven in het diepste en meest ontoegankelijke niveau van de menselijke psyche, het collectieve onbewuste.

2.3 Theologie als basis

Inleiding
Gebaseerd op de psycho-analyse van Carl Jung schrijft de theoloog Edward van der Kaaij:
‘Christenen brengen hun boodschap onder woorden op basis van archetypen. Het evangelie is een afspiegeling van wat in onze psyche verankerd ligt. Het lag - en ligt - in de diepste laag van ons bewustzijn opgeslagen’. 09, pg 272

En verder: ‘Er zijn in wezen geen principiële grenzen tussen de godsdiensten, ze zijn uit hetzelfde hout gesneden, uit dezelfde bron opgeweld.’ Moslims, christenen, joden e.a. staan in hun diepere laag, het collectief onbewuste, in dezelfde traditie. 09, pg 127

De vraag is hoe dit alles een rol speelt in de bijbelse boodschap. Daarover het volgende.

a. Mythologische geloofsvoorstellingen

Hoe gaan we om met de vele mythologische en symbolische verhalen die in de Bijbel staan geschreven?

Moeten wij de oude verhalen in de Bijbel wel zo letterlijk nemen?
Nee, zegt de theoloog John D. Crossan. ‘Het is niet zo dat de oude volken letterlijke verhalen vertelden en dat wij nu zo slim zijn ze symbolisch uit te leggen.
Maar het is andersom: ze vertelden in symbolische zin en wij zijn nu zo dom ze letterlijk te nemen’.

Wat houdt dit in? Hoe moet je de Bijbelverhalen interpreteren?
Wat is de invulling van onze geloofsvoorstellingen?

Onderstaande theologen geven een niet mis te verstane verduidelijking.

Casper Labuschagne is ervan overtuigd dat het geloof van veel mensen gebaseerd is op een veelvoud van misverstanden.
Hij schrijft:

‘Ik ben er diep van overtuigd dat het fundamentalistische bijgeloof - waarbij men goedgelovig aanneemt dat alles wat in de Bijbel staat, precies zó is gebeurd- het juiste verstaan van de Schrift in de weg staat. Deze uiterst simplistische visie op de Bijbel kan voor menigeen een struikelblok zijn om het geloof in God te behouden.’

En verder:

‘Mijn eigen geloof in God, zegt Labuschagne, is gebaseerd op mijn eigentijdse, niet fundamentalistische verstaan van de bijbel. Van alles wat ik weet, probeer ik het wezenlijke te onderkennen en vast te houden en het onwezenlijke los te laten’. 10, pg 38

‘Willen we het verhaal tot zijn recht laten komen moeten we om mee te beginnen ophouden om er historische vragen bij te stellen. Wat we ons wel mogen afvragen is: wat wilde de auteur met dit leerverhaal duidelijk maken en wat wilde hij overbrengen?’ 10, pg 88

Labuschagne gaat ervan uit dat het gangbare godsbeeld in het westerse christendom in hoge mate verantwoordelijk is voor de vervreemding van de moderne westerse mens van de bijbelse boodschap. 10

Harry Kuitert: ‘Onze religies, inclusief het christelijke, zijn 'van verbeelding'; we hebben ze via via geërfd van verre voorouders, die er hun kijk op de wereld in onderbrachten door hetzelfde (chaos en dood) anders te zien. Zo konden ze weer vooruit.

Van 'verbeelding’ moet je echter geen waarheden maken, geen informatie, want dan kloppen de verhalen en voorstellingen niet meer.
Waarheden doen niets, je moet ze erop nahouden, maar verbeelding werkt, ze laat ons hetzelfde anders zien.
De hemel hoeft niet een echte hemel te zijn, het hiernamaals niet echt te bestaan, God niet een echt wezen te zijn, om toch tot de verbeelding te spreken’.

‘De religieuze mythen kun je het beste uitleggen als reactie van mensen op hun omgeving en alles wat daar aan de hand was’. Het was leven in een chaos, leven in dagelijkse onzekerheid. 06, 2005 pg 41 ev

Dit alles overdenkend: wat een merkwaardig wezen is de mens dat hij zin verleent aan wat uit zichzelf geen zin meebrengt en op deze wijze vorm weet te geven aan een wereld van betekenis.

En verder…

‘Alleen in het verhaal, in de religieuze mythe, kan het echt gebeuren. Als we in het verhaal blijven, dan klopt de wereld niet, het gebeurt niet echt wat we daar lezen. We horen God niet spreken, als we in nood gezeten zijn, in tijden van grote of kleine rampen helpt Hij ons niet. 'Waar blijft God?' roepen de mensen, maar ze krijgen geen antwoord.’ 06, 2005 pg 92

Rudolf Bultmann (1884-1976) zegt dat we mythologische geloofsvoorstellingen niet moeten opvatten als ware beschrijvingen van de werkelijkheid en ze daarmee toespitsen op ons huidige bestaan.
De mythologische voorstellingen uit het Nieuwe Testament zijn de verpakking van een boodschap die een nieuwe kijk wil geven op onszelf en op een nieuwe wijze van bestaan. 12, 2016, pg 18

Rochus Zuurmond (1930-2020) dringt er op aan dat de Bijbelse boodschap opnieuw geijkt moet worden op zijn oorsprong. De reden daarvoor is dat kernwoorden als ‘God, geloof, schepping, Zoon van God’ een betekenis hebben gekregen die op dit moment meer verduisteren dan verhelderen. 08, pg 84

b. Metaforen

Het thema in het voorgaande was:
- Religieuze Taal wordt gekenmerkt door religieuze mythes en symbolen.

Het thema hierna:
- Bijbelverhalen moeten worden gelezen als metaforen.

De godsdienstsocioloog Meerten ter Borg schrijft hierover:
‘Vanaf de Verlichting kon de Bijbel niet meer gelden als Gods woord. Zij werd een verzameling geschriften uit verschillende meer of minder barbaarse perioden.

Men moest de sociale positie en de belangen van de schrijvers (meestal priesters) in de beschouwingen betrekken.

De Bijbel is hooguit door God geïnspireerd. De verhalen moeten goeddeels als metaforen worden opgevat’. 19

Voor wat betreft de Christelijke religie zijn de vele Bijbelverhalen hét middel om de binnenkant van het menselijk bewustzijn te beïnvloeden.

Daarbij moet men ervan doordrongen zijn dat deze zijn geschreven in een Religieuze Taal, wat betekent dat ze niet als waar gebeurde geschiedenis moeten worden geïnterpreteerd maar als een taal die wordt gekenmerkt door religieuze mythes en symbolen.

Ze zijn niet objectief zoals je van non-fictie boeken verwacht. Het zijn teksten die zijn geschreven vanuit subjectieve, vaak profetische gezichtspunten. In een tijd die ver weg staat van de onze.

c. Theologie en interpretatie

Bestaat er een relatie tussen metaforen en menselijke interpretatie?
Ja zeker, deze is fascinerend en diepgaand.
- Metaforen zijn krachtige taalkundige instrumenten die ons helpen om abstracte begrippen te verduidelijken.
- Ze overstijgen letterlijke betekenissen en bieden een nieuwe manier om betekenis te geven aan de wereld om ons heen.
- Mensen interpreteren metaforen op basis van hun eigen ervaringen, culturele achtergrond en perspectief.

In hoeverre speelt interpretatie een rol in de Liberale Theologie?
Rick Benjamins: ‘De filosofische hermeneutiek veronderstelt dat een mens zichzelf en zijn wereld begrijpt door die te interpreteren.

Dit veronderstelt dat mensen interpreterende wezens zijn die ‘iets’ waarnemen ‘als iets’

Door interpretatie geeft een mens vorm aan zichzelf en aan de wereld. Pas door zijn interpretatie begrijpt een mens zichzelf ‘als iemand’.

De interpretatie van het menselijk zelfbegrip is dus nooit afstandelijk, neutraal of objectief’.

Bron: 12, 2016, pg 19.

De visie van interpretatie-theologen
Rick Benjamins schrijft: ‘Interpretatie-theologen delen de overtuiging dat religie van belang is voor de duiding van het leven.

We doen niets anders dan ons oriënteren in de wereld via verbeelding, symbolen en rituelen’.

Religie is zo’n symboolsysteem. Het biedt mensen een handvat om de overweldigende ervaringen van het leven te duiden.

Bron: 12, 2022, pg 126 ev

2.4 Religieuze filosofie als basis

- Hoe kunnen we op mondiaal niveau omgaan met de grote hoeveelheid religies en andere levensbeschouwingen?

- Is het mogelijk om vanuit een overstijgende visie álle vormen van religie een gemeenschappelijke inhoud te geven?

De godsdienstfilosoof Henk Vroom geeft antwoord op deze vragen in zijn boek ‘Een waaier van visies’. 18
In zijn studie geeft hij diverse invullingen over het fenomeen ‘transcendentie’.
Hieruit blijkt dat elk volk, elke groep, elke stroming een eigen specifieke religieuze traditie heeft.

Hij maakt duidelijk dat een filosofie die zich richt op de religie van een mondiale samenleving zich niet anders kan ontwikkelen dan tot een theorie van verschillende levensbeschouwingen.
Zijn conclusie is dat één mondiale religie, die alle andere religies overstijgt, onmogelijk kan bestaan. Zie 18 pg 18

Als voorbeeld twee levensbeschouwingen:

a. het westerse christendom. Zie II.2.3 Theologie als basis.

b. de religie in Japan. Dit land kent in feite twee religies, het shintoïsme en het boeddhisme.
- Shintoïsme is een inheemse Japanse religie, ontstaan in het verre verleden.
De zogeheten ‘Kami’ zijn geestelijke krachten in bomen, bergen, rivieren, zee of wind.

Deze werden -en worden- aanbeden. Daarmee leefde -en leeft- het volk in harmonie met de natuur.
Er is veel wederzijdse beïnvloeding geweest tussen het shintoïsme en het boeddhisme.

- Boeddhisme is gericht op persoonlijke spiritualiteit.
Velen zien deze levensbeschouwing niet als religie omdat het geen goden vereert.
Daarvoor in de plaats gebruikt men woorden als 'traditie', 'leer' of 'levensbeschouwing', weliswaar nauw verbonden met ethische voorschriften. Hierin staat het streven naar ‘de goede mens’ centraal.
Vraag: wat is de hoogste, meest heilige, situatie die door een mens bereikt kan worden?
Antwoord: dit is Nirwana, de verlichting die de Boeddha zelf bereikt had.

2.5 de Ander als basis

Voor Levinas is transcendentie niet zozeer een kwestie van het overstijgen van menselijke ervaring naar iets hogers of verhevens, maar eerder een dynamiek die inherent is aan onze menselijke relaties, vooral in de ontmoeting met de Ander.

Onderstaande tekst geeft hierover duidelijkheid.

Het gesprek

Hoe belangrijk kan het zijn om een serieus gesprek te voeren met iemand anders?

Volgens Levinas is het ontzettend belangrijk. Alles bepalend zelfs.
“Vooral als het niet blijft bij enkel een uitwisseling van ideeën of een discussie, maar dat we even onze vastgeroeste persoonlijkheden en opvattingen ontstijgen en ons laten meevoeren door het gesprek zelf.

Misschien weten we dan namelijk elkaar echt ‘aan te spreken’, rechtstreeks en direct.
Er zijn dan niet meer ‘ik’jes die met elkaar in gesprek zijn, maar het is een gesprek ‘van-aangezicht-tot-aangezicht’.
In een dergelijk gesprek kan je er helemaal ‘zijn’.
Het is niet vooraf te bepalen wat er dan precies gebeurt, je zal het dus vooral eens moeten proberen”. 45

De filosoof Levinas maakt hiermee duidelijk dat zo’n gesprek van algemeen menselijk belang is.
Zonder deze interactie, zonder diepgaande wederzijdse communicatie, geen waarheid, geen rechtvaardigheid, geen menselijkheid.

2.6 Muziek als basis

Muziek en transcendentie hebben een diepgaande relatie, waarbij muziek in staat is om ervaringen te creëren die verder gaan dan het alledaagse en ons in contact brengen met een gevoel van hogere bewustzijnstoestanden.
- Muziek kan diepe emoties oproepen en ons in staat stellen om verbinding te maken met onze innerlijke gevoelens.
- Soms kan muziek ons het gevoel geven dat we verbonden zijn met iets groters dan onszelf.

Als voorbeelden geef ik
- Mozart, Ave Verum
- César Franck, Panis Angélicus
- Michel Maisky, Kol Nidrei

Het ervaren van transcendentie door middel van muziek is subjectief.
Wat bij de ene persoon zelftranscendentie opwekt, kan bij een ander van weinig betekenis zijn.

Samenvatting hoofdstuk II

De vraag aan het begin van dit hoofdstuk was:

Hoe kan het begrip ‘transcendente kenwijze’ worden omschreven?
De antwoorden komen vanuit verschillende richtingen, het zijn:

Psychologie:

- Psychologen constateren dat beslissingen in hoge mate op intuïtieve basis worden genomen.

Psycho-analyse:
- Het persoonlijk onbewuste beïnvloedt sterk wie je bent en hoe je de wereld om je heen ervaart.
- Het zijn oerbeelden die als machtige krachten aanwezig zijn binnen het collectief onbewuste.

Theologie:
- Religieuze teksten zijn geschreven in een taal die wordt gekenmerkt door mythes en symbolen.
- Paulus legt de nadruk op inzicht en begrip, niet op dogma’s.

Kan één mondiale levensbeschouwing bestaan?

Nee, er bestaat geen neutraal standpunt dat alle levensbeschouwingen overstijgt.

De Ander
Zonder diepgaande wederzijdse communicatie tussen mensen bestaat geen waarheid, geen rechtvaardigheid en geen menselijkheid.

Muziek:
Muziek kan een krachtig hulpmiddel zijn om transcendentie te ervaren. Muziek heeft het vermogen om emoties op te wekken die ons diep raken.

Hoofdstuk III. Theologie in beweging

Er bestaat een duidelijk verband tussen de onderwerpen die hiervoor aan de orde zijn geweest en de situatie waarin de christelijke theologie zich bevindt.

De vraag is of traditionele geloofsvoorstellingen voldoende zijn meegegaan met de geest van de tijd.

Daarover het volgende:

De zone van de innerlijke wereld werd eeuwenlang beheerst door de godsdienst. Tijdens religieuze bijeenkomsten werd het geestelijke bewustzijn gestimuleerd en inhoudelijk gevuld. Een steeds groter wordend knelpunt bleek echter dat men steeds meer achterbleef bij de ontwikkelingen in de wetenschappen, de filosofie en de natuurkunde.
Ook geloofsvoorstellingen gaan mee met de geest van de tijd. Een samenleving is nu eenmaal in beweging en afhankelijk dáárvan komen mensen op nieuwe gedachten. De vraag is hoe hiermee om te gaan, terughoudend of kritisch denkend. Hierover het volgende.

Mens durf te weten!

In de 20^e eeuw vond een omslag plaats waar het gaat om de wijze waarop men Bijbelteksten interpreteerde. De waardering voor traditionele en daarmee geruststellende kennis verminderde gaandeweg. Er ontstond een kritische houding, nog sterker, deze houding werd hét middel voor het verwerven van geldige kennis.

Er was een drang om geloofsvoorstellingen te vernieuwen, te actualiseren. Men wilde in de pas lopen met filosofische ideeën die als kenmerk hebben zich voortdurend te ontwikkelen.

De godsdienstsocioloog Meerten ter Borg vraagt zich af waarom gelovigen zo vaak vast houden aan traditionele, orthodoxe kennis. Ook al is die verouderd. Er is blijkbaar moed voor nodig, zegt hij, om een standpunt in te nemen dat afbreuk doet aan datgene wat men gewend is. Men raakt erdoor in verwarring.
Ter Borg roept mensen op met de slogan Durf te weten!
“We zijn vrij om te geloven en ons geloof te kiezen. Het ‘durf te weten’ impliceert de harde waarheid dat we zelf verantwoordelijk zijn voor ons geloof en onze traditie”. 19, 2010, hfd II,5

Als ik als uitgangspunt neem dat ik ‘durf te weten’, wát wil ik dan precies weten?

Het zijn onderstaande onderwerpen.

- Ons Godsbesef par.1

- Jezus, wie is hij? par.2
- Verzoening in Christus, het kruis par.3
- Het hiernamaals par.4

- Zonde, Goed en Kwaad par.5

1. Ons Godsbesef

Twee vragen:

a. Wanneer is ons menselijk Godsbesef ontstaan?

Voor een antwoord op deze vraag volg ik de gedachtegang van de historicus Yuval Harari.
Hij schrijft: ‘70.000 jaar geleden was er sprake van een cognitieve revolutie: de mens verwierf betere hersenen, waardoor hij meer greep kreeg op de wereld en zijn taalvermogen uitbreidde. Door taal was hij in staat om sociale relaties te benoemen en te communiceren over abstracte begrippen, zoals goden, het leven na de dood, eer en rechtvaardigheid.’ 51, 2015

b. Kan het Godsbesef zich in de loop van de tijd wijzigen? En hoe?

Een antwoord van twee theologen:

a. Carel ter Linden: ‘God’ is identiek met een geestelijke werkelijkheid, te omschrijven als ‘dragende krachten zoals trouw, liefde, vergevingsgezindheid en rechtvaardigheid die het leven en deze wereld bijeen houden. 03, 2014, pg 130 ev.

En verder: ‘De voor ons leven en onze samenleving essentiële grondwaarden komen ons niet van boven of buiten ons bestaan aangevlogen; de mens heeft ze met vallen en opstaan ontdekt als de enige weg om het leven met elkaar op deze aarde mogelijk te maken, en herkend als eeuwige waarden.’ 03, 2014, pg 164

b. Rick Benjamins ziet God niét als een almachtige die de wereld naar zijn hand zet.
Hoe ziet hij wél de relatie ‘de mens en het goddelijke’? Antwoord:
- ‘In een spirituele wereld worden mensen aangedaan of aangeraakt door het oneindige, het irrationele. Het is alleen de mens die de mogelijkheid heeft dit te beleven, dit vanwege zijn geest die verbonden is met het transcendente, het goddelijke. Deze verbinding overkómt je als mens’. Bron: 12, 2016, pg 16

Een overzichtelijke en interessante beschrijving van Rick Benjamins’ boek Boven is onder ons is te vinden in: Blog Bert Altena

- Meerdere Godsbeelden

Verschillende toelichtingen:

De Amsterdamse School
De Amsterdamse School is een stroming, in de jaren 1960, binnen de protestantse theologie.
Deze had veel aandacht voor de wijze waarop de bijbelverhalen werden verteld.
De predikant Nico ter Linden vatte deze benadering samen met de woorden:
veel bijbelverhalen zijn wel waar, maar niet echt gebeurd. Zie 04

Een belangrijke vertegenwoordiger van de Amsterdamse School was Rochus Zuurmond.

Hierover het volgende.

De theoloog Rochus Zuurmond:
Over de vraag ‘Bestaat God? schrijft hij:
‘Het valt ons als moderne mensen op dat theologen en filosofen in de oudheid kennelijk geen probleem hadden met het onhistorische karakter van mythologische verhalen’.
Beeldspraak is bij hen niets anders dan een manier van doordacht spreken.
Of die manier, vergeleken bij een logisch betoog, inferieur is, hangt af van het soort onderwerp. Sommige onderwerpen behandel je beter als logos, andere als mythos. (anders gezegd: als feit of als fictie).

Het bestaan van goden zou daarom ook voor ons geen probleem behoeven te zijn. Kijk maar om je heen; je ziet ze overal, iedere dag.
Wij noemen ze weliswaar geen goden, maar machten die onze samenleving bepalen zijn er wel degelijk, zoals de Economie, de Markt, de Media, de Democratie, de Mode, de Rechtbank, Seksualiteit en Onze Cultuur. 'Economische groei' is ook typisch zo'n idee waarin we maar blijven geloven, net zoals ‘marktwerking’.

Wij kennen zulke machten geen persoonlijkheid toe, omdat wij anders denken over 'personen'. Maar in de praktijk functioneren ze precies zoals de goden in de oudheid. Het zijn de machten in de samenleving die zó vanzelfsprekend zijn dat ze bij ons niet als macht (god) worden herkend. Hun gezag wordt probleemloos als vanzelfsprekend ervaren’. 08, pg 84

De theoloog Ton Veerkamp:
‘God als naam voor een functie, niet voor een persoon. Zoals ‘koning’ dat ook is’.
‘God’ als een maatschappelijke basisorde. Dat is ‘een orde van recht en waarheid, vrijheid en gelijkheid’. 07

De godsdienstsocioloog Meerten ter Borg zegt dat mensen beschikken over het vermogen tot transcendentie: ze zijn in staat dingen te zien die er niet zijn. Dat geldt ook voor ‘God’. 19

Harry Kuitert. Zijn theologische ontwikkeling.
Hoe kan Transcendentie (ander woord voor God) in onze werkelijkheid zijn zonder daarvan een onderdeel te worden? Er is maar één deugdelijk antwoord: wij voelen ons aangesproken, en ervaren daarin de Macht die met het woord 'God' wordt bedoeld. 06, 2000 pg 182
Lees het hele artikel Geloofsontwikkeling van Harry Kuitert - Hoe God aan ‘verbeelding’ ten onder ging.

De filosoof Ger Groot:
‘Het gaat om het vinden van de eigen weg, die aanvankelijk leidt naar God, vervolgens naar het goede, naar een goed leven en ten slotte naar zelfrealisatie, zoals het aan het eind van de twintigste eeuw zal gaan heten, inmiddels los van iedere religieuze context. Ieder mens heeft de opdracht zijn volstrekt particuliere eigenheid te verwerkelijken: daarin ligt zijn unieke waarde’. 40

2. Jezus, wie is hij?

Jezus, zowel historisch als mythologisch kenbaar. Wat houdt dit in?
Een omschrijving van verschillende theologen:

2.1 Jezus, historisch

Kuitert: Binnen het Christendom is Jezus de centrale figuur. Hij was een méns die leefde in déze wereld en wilde als Jood de God van Israël nieuw leven inblazen. Merkwaardig dat vele jaren later het idee opkwam dat hij naast een menselijke ook nog een goddelijke natuur bezat.

Jezus heeft zichzelf niet als een buitenaards mens gezien, in het bezit van een goddelijke natuur, maar als méns onder de ménsen, zij het met een bijzondere taak. 06, 1998

De theoloog Doornbos gaat verder met deze denkwijze en stelt de vraag hoe bijbelteksten moeten worden gelezen en hoe ze moeten worden geïnterpreteerd. Daarover het volgende…

Doornbos (1946) vraagt zich af waar het idee vandaan komt om Jezus letterlijk als zoon van God te beschouwen.
Hij geeft als antwoord dat dit ongetwijfeld wordt veroorzaakt door het veel te letterlijk lezen van Bijbelteksten. Men hield daarbij geen rekening met de totaal andere taalwereld van de schrijvers. Men zag onvoldoende dat er in geloofstaal werd geschreven te midden van de oosterse verhaalcultuur. 05, pg 109 ev

Soms wordt in Bijbelteksten gezegd, of minstens gesuggereerd, dat Jezus letterlijk bij God zelf vandaan komt, uit de hemel. Hoe kan dit? Doornbos geeft als antwoord:

De evangelisten schreven hun teksten in geloofstaal. Het zijn stuk voor stuk achteraf geschreven verhalen waarin mensen vertellen over hun ervaringen met Jezus. 05, pg 112

Labuschagne: Jezus werd bij zijn doop in de Jordaan toegerust met de Geest van God. Deze zou hem in staat stellen om zich te wijden aan zijn bijzondere opdracht. 10, pg 215.

(Overigens: ‘Het is niet alleen Jézus die de Geest van God ontvangt; zij wordt ook geschonken aan gewone mensen’, aldus Labuschagne. 10, pg 213)

Op welke wijze zou Jezus na zijn dood blijven leven? (Hij had immers beloofd terug te komen). Het antwoord is dat zijn volgelingen hem zullen leren kennen als ‘een Geestelijk teruggekeerde Jezus’. 10, pg 223

2.2 Jezus, mythologisch

2a. Edward van der Kaaij

In navolging van de apostel Paulus plaatst de theoloog Edward van der Kaaij Jezus op spiritueel en mythologisch niveau.
Hij schrijft: ‘de Messias van Paulus leek veel op de mysteriegoden in het oude Egypte. Daar bestond de zoon van God met de naam Osiris die verbonden was met een andere wereld’.

Op grond hiervan komt hij tot de uitspraak:

‘Alle gebeurtenissen in het leven van Jezus Christus moeten worden uitgelegd als metafoor van ons eigen ideale bestaan’ 09, pg 173

Het uitgangspunt van Edward van der Kaaij (1952) is dat het ‘leven van Jezus Christus moet worden gezien als een metafoor.
Met als voorbeeld De opstanding van Jezus.

Hij schrijft:
‘Of Jezus letterlijk is opgestaan uit de dood doet er helemaal niet toe.
Het gaat er om dat je als gelovige zelf opstaat uit je (geestelijke) dood.
En of Jezus letterlijk blinden ziende heeft gemaakt is niet van belang, de genezing wil ons ertoe brengen dat wij zelf onze blindheid zien.
Of Jezus doven de oren heeft geopend maakt niet uit, het gaat erom dat Jezus ons gehoorzaam maakt’.
Geen enkel ‘feit’ uit het leven van Jezus doet er toe, het kan net zo goed niet echt gebeurd zijn.

Van de historische Jezus los, zou ik de verhalen zo uitleggen dat de wonderen ons ertoe willen brengen dat wij in Christus gaan horen en zien en in Christus uit onze dood opstaan.
Dus dat hij de Levende in ons bestaan wordt. De opstanding, maar ook het leven van Jezus Christus, moet worden uitgelegd als metafoor van ons eigen ideale bestaan’. 09, pg 147
Zie ook De Jezusmythe

Edward van der Kaaij noemt de boeken van Tjeu van den Berk en Freke & Gandy als uitermate interessant.

Hieronder een eerste indruk.

2b. Tjeu van den Berk

Het oude Egypte: bakermat van het jonge Christendom

De theoloog Tjeu van den Berk stelt de vraag: bestaat er een relatie tussen mythische oerbeelden en het op de Bijbel gebaseerde Christendom?
Zijn antwoord: ‘Deze relatie is juist fundamenteel, de christelijke leer is gebaseerd op universeel aanwezige oerbeelden’.

Tjeu van den Berk: ‘De godsdienst-fenomenologen hebben ons geleerd op wat voor wijze de eerste Christenen in hun levensbeschouwing aansloten bij de mythen en symbolen van de Oude Egyptenaren.’
‘Het is niet zo, stellen zij, dat Christenen die beelden bewust ontleenden aan andere culturen. Ze werden onbewust door die beelden zelf gedreven’.

‘De grote mythen van het jonge christendom ontstonden niet in het orthodoxe Jeruzalem, het klassieke Athene of het wettische Rome, maar in de smeltkroes van het gnostieke, Egyptische Alexandrië.
Daar ontleende een groep vrijzinnige joden, zij het meestal onbewust, hun identiteit aan een drieduizend jaar oude religie die gebaseerd was op de Egyptische Osiris-mythe. De mythe van Christus is een geschenk van de Nijl’. 01,2011

Tjeu van den Berk claimt dat door Egyptologische studies na 1990 steeds duidelijker wordt dat de wortels van het christendom meer in Egypte dan in het jodendom liggen.
Het lijdensverhaal van de god Osiris zou een oermythe zijn die precies past op het lijdensverhaal van Christus: een god die als een mens lijdt.
Ook blijkt dat in het vroege christendom de mythe en de uitbeelding van Isis en haar zoon Horus model hebben gestaan voor afbeeldingen van Maria met het kindje Jezus.

En verder…

> Een goed leesbaar overzicht van Tjeu van den Berk:
De zaak die nu christelijke religie heet, bestond reeds bij het oude Egypte

> De video waarop Tjeu van den Berk zijn verhaal vertelt
Video youtube, 5 minuten:

Komt het vroege christendom uit het oude Egypte?

Staat Tjeu van den Berk alleen in zijn zienswijze?

Nee, zeker niet.
Echter… het onderzoek van de wetenschappers Freke en Gandy naar mythische oerbeelden neemt een zeer belangrijke plaats in.

Een indruk van hun werk is hieronder lezen en te zien…

2c. Freke & Gandy

Freke en Gandy stellen als onderzoeksvraag:

Was Jezus oorspronkelijk een heidense God?

Daarbij zijn hun vragen:

• Wat als duizenden jaren vóór het christendom ook heidenen een Zoon van God hadden aanbeden?

• Wat als deze heidense verlosser op 25 december vóór drie herders uit een maagd werd geboren, water in wijn veranderde, stierf en met Pasen weer tot leven kwam, en zijn lichaam en bloed offerde als heilige communie?

• Wat als deze heidense mythen herschreven waren als het evangelie van Jezus Christus?

• Wat als er absoluut geen bewijs zou zijn voor het bestaan van een historische Jezus?

• Wat als de eerste christenen wisten dat het Jezusverhaal een mythe was?

• Wat als de waarheid voor ons verborgen is gehouden door de grootste doofpotaffaire uit de geschiedenis?

Bovenstaande vragen zeggen genoeg.

Het zijn geen vragen maar feiten.

Ze leveren overtuigend bewijs dat de uitleg die door het Westers Christendom werd gegeven ondeugdelijk is. 62, 2005
Waarom? Het is gebaseerd op een letterlijke interpretatie van mythische allegorieën. Een onmogelijke manier van denken.
Wat door middel van beeldspraak duidelijk wordt gemaakt kan niet als waar gebeurd feit worden uitgelegd.
Een juiste manier van interpreteren kwam van de (heidense) gnostici: zij waren zich ervan bewust dat alle goden en godinnen in wezen bestonden uit twee universele archetypen.
Zie 62 ,2007,pg.27

Freke en Gandy: als onderzoekers van wereld- en klassieke mystiek herkenden wij de grote overeenkomsten tussen het verhaal van Jezus en die van stervende en verrijzende heidense godmensen. Ook als muziek te beluisteren:

- Osiris, Egypte, Opera: Osis en Osiris , Laszlo Polgar of Osis en Osiris, In diesen heil'gen Hallen
- Dionysus, Griekenland
- Mithras, Perzië
- Orpheus, Opera: Orpheus en Euridice
- Adonis, Syrië. Opera: Venus en Adonis
- Baäl en Asjera, Kanaän

Elk volk heeft zijn eigen mysterieën
Freke en Gandy leveren fascinerend bewijs voor hun stelling dat ‘bijna alle volkeren rond de Middellandse Zee op een bepaald tijdstip de heidense mysteriën hadden aanvaard en deze hadden aangepast aan hun eigen nationale voorkeur’.
In de eerste eeuwen vóór Christus had op een gegeven moment een groep joden dit ook gedaan en een joodse versie van de mysteriën gemaakt.
Joodse ingewijden bewerkten de mythen van Osiris-Dionysus om het verhaal te creëren van een joodse stervende en weer verrijzende godmens: Jezus Christus.
Bron: 62,2005

- Video’s

Freke en Gandy geven als informatie een indrukwekkende toelichting door middel van youtube-video’s.
Het zijn twee documentaires van elk 52 minuten:
Jezus zoon van God – deel 1
Jezus zoon van God – deel 2

Gnostische filosofie als manier van denken
Freke en Gandy: we moeten onderscheid maken tussen enerzijds de levende wijsheid van de gnosis en anderzijds de religieuze dogma’s die ons al eeuwen hebben verstikt.

Gnostische filosofie is geen intellectuele theorie over de werkelijkheid. Het is een manier van denken, bedoeld om ons te helpen zelf de werkelijkheid te ervaren. 62,2006 pg 142
Voor meer informatie hierover, zie bijlage

- Paulus, de gnosticus

De Jezus van Paulus

Wie is Jezus?

Freke en Gandy: ‘De Jezus van Paulus is een duidelijk mythisch figuur die niet in een bepaalde plaats of tijd woont.
Paulus citeert Jezus nooit en schildert hem niet af als een kortgeleden Joodse leermeeser.
Hij behandelt hem zelfs helemaal niet als iemand die echt geleefd had’.
‘Als Paulus ons ‘het geheim’ van het christendom onthult, heeft het volstrekt niets te maken met een historische Jezus.
Het geheim dat hij bekend maakt is de mystieke openbaring van de Christus in Uzelf’.
62,2007, pg.30 & 62,2005 pg 201

En verder…

- ‘De Jezus van Paulus is de stervende en herrijzende godmens van de gnostici, niet de historische figuur van de orthodoxen.’
62,2005 pg 196

- ‘Als gnosticus legt Paulus de nadruk op inzicht en begrip, niet op dogma’s. Ofwel: De letter doodt, terwijl de geest leven schenkt’.

- Als gnosticus beschrijft Paulus de verhalen in de heilige schriften als allegorisch en symbolisch. 62,2005 pg 199

Mijn commentaar

Het beschrijven van religieuze verhalen komt pas tot zijn recht als niet mystiek maar transcendentie wordt gebruikt als middel om antwoord te krijgen op de vraag ‘wat is waarheid?’
Het gaat daarbij om vormen van transcendentie die binnen het kader van de fenomenologie kunnen worden bestudeerd.
Zie meer informatie hierover hoofdstuk II.2 van dit weblog.

Bovenstaande informatie legt een basis voor onderwerpen die hierna worden beschreven.
Met als centraal thema: het actualiseren van geloofsvoorstellingen.

3. Verzoening in Christus, het kruis

Er bestaat veel onrecht in deze wereld, veroorzaakt door o.a. hoogmoed, hebzucht, jaloezie, woede en onwetmatig machtsvertoon. Hoe hiermee om te gaan?

Kan dit alles worden rechtgezet door Jezus die voor ‘al onze zonden’ stierf aan het kruis? En daardoor vrede en verzoening mogelijk maakte?

De logica hiervan is voor mij niet te vatten.

De teksten die ik hieronder geef spreken mij wél aan.

Het is de evangelist Marcus die de betekenis van het kruis weergeeft. Hij schrijft ‘keer om op je egoïstische levensweg en ga mee op het pad van de waarheid, van het licht. In Marcus 8 vers 34 is te lezen dat Jezus de menigte bij zich riep en zei ‘wie mijn volgeling wil zijn moet zichzelf verloochenen, zijn kruis op zich nemen en zo achter mij aankomen’. 45, 2003, pg 128

De Frans-Joodse filosoof Emmanuel Levinas, 20^e eeuw, schrijft dat ‘verzoening in Christus’ niet verstaan zou moeten worden als een miraculeuze goddelijke vergeving van alle zonden maar veeleer als appél aan mij persoonlijk tot een Messiaanse levenshouding waarbij ik, bevrijd van het kwaad dat mij isoleert en mij op mezelf richt, mij verantwoordelijk weet voor alle anderen’. 45 pg 128

Het is de theoloog Edward van der Kaaij die zegt dat de vele bijbelverhalen als metaforen (beeldspraak) moeten worden opgevat. Het leven van Jezus Christus moet worden uitgelegd als metafoor van ons eigen ideale bestaan.
Hij schrijft: ‘Of Jezus letterlijk is opgestaan uit de dood doet er helemaal niet toe. Het gaat er om dat je als gelovige zélf opstaat uit je (geestelijke) dood’. 09, pg 147

De theoloog Cees den Heyer (1942-2021) schreef een boek over de ‘Verzoening’ (1997). Hij komt daarin tot de conclusie dat de verzoeningsleer waarbij Jezus is gekruisigd om God en mensen te verzoenen niet als dogma is terug te vinden in de Bijbel.

Mijn conclusie? De verzoeningsleer is geen leer, het is niet meer en niet minder dan een geloofsvoorstelling. ‘Verzoening in Christus’ zou moeten worden gerealiseerd in ons hedendaagse leven. De filosoof Levinas geeft mijns inziens de juiste invulling met zijn wijze van denken: de gewetensvolle mens die onderweg is naar het goede.

4. Het hiernamaals

Is het denken over een hiernamaals realistisch? Of is het niet meer en niet minder dan een geloofsvoorstelling?

Plato en zijn bovenwereld

Het is de filosoof Plato die ca. 400 v Chr een basis legde voor een dualistisch wereldbeeld, een bovenwereld en een aardse wereld.

Kenmerkend voor de bovenwereld is dat daar de oerbeelden bestaan van alles wat we op de aarde tegenkomen. Deze bestaan eeuwig, in perfecte vorm.

Kenmerkend voor het aardse leven is het omgekeerde. Alles wat daar bestaat is tijdelijk, onvolmaakt en aan verval onderhevig. Niets is er blijvend.

Plato is van mening dat er met de mens, als bezield wezen, iets uitzonderlijks aan de hand is. Vanuit een vóór-bestaan daalt een ziel naar de aarde om daar plaats te nemen in het fysieke lichaam van een mens.

Deze ziel blijft het hogere en onsterfelijke deel van een mens en verlangt ernaar ná het aardse leven weer terug te keren naar de bovenwereld waar hij zijn eeuwige leven kan voortzetten.

Wat we als mens goed moeten weten is dat we door onze beperktheid denken dat we op deze aarde in de werkelijkheid leven. Dit echter is slechts een schijnwerkelijkheid. Als middel om deze theorie te verduidelijken schrijft Plato zijn beroemd geworden grotmythe.

Met zijn visie distantieert Plato zich van het aardse leven en zoekt de ware werkelijkheid in het rijk van de oerbeelden (ideeën) die eeuwig zijn en onveranderlijk.

De schrijvers van het Nieuwe Testament gingen door met deze gedachte. Hemel en aarde bleven volstrekt gescheiden. Bij de lichamelijke dood stijgt de menselijke geest op naar een andere, hogere werkelijkheid.

Tot de Moderne tijd, de Verlichting, bleef de opvatting van ‘twee werelden’ bestaan.

Het nieuwe denken over ‘hiernamaals’

Typerend voor de Moderne tijd is de uitspraak van de filosoof Schopenhauer (ca 1850).
Hij schrijft Ik weet dat mijn bestaan net zo kortstondig is als een lichtflits tussen twee duistere eeuwigheden. 42 pg 196

We zien hier hoe de dualistische visie van Plato definitief is verlaten en wordt vervangen door een relatief kort menselijk bestaan dat plaats vindt als een onderbreking van ‘de duistere eeuwigheid’.

Hoe ga ikzelf om met deze ‘lichtflits’-gedachte? Het betekent nogal wat om een hemelse eeuwigheid in te wisselen voor een aardse werkelijkheid.

Het zijn opnieuw Liberaal-Christelijke theologen die duidelijkheid bieden.

Het is Kuitert die naadloos aansluit bij de uitspraak van Schopenhauer. Hij schrijft

“Wij zijn onszelf een raadsel, weten niet waar we vandaan komen en waar we heen gaan. Waarom zijn we er maar even, en daarna niet meer? Elk mens is een tijdelijk verschijnsel. Zijn macht, waarde en waardigheid is begrensd door zijn tijdelijkheid.

Mensen zijn niet onsterfelijk, en hebben ook niet een onsterfelijke component. Als de levensgeest is geweken is het over en uit. Het hierNA-maals ruilen we in voor het hierNU-maals”. 06, 2002, pg 206

Maar hoe staat het dan met mijn relatie met het goddelijke? Het is toch de God Jahwè die altijd met mij mee gaat? Kuiterts antwoord is weliswaar positief maar voegt daar wel aan toe dat God met ons mee gaat zolang we ademen.

Hij schrijft hierover: “Geest en adem horen bij elkaar, de samenhang tussen die twee verduidelijkt waarom wij voor een tijd een plaats van god zijn. Doodgaan is inleveren, adem inleveren.
Wij zijn - heel letterlijk - voor ons bestaan aangewezen op lucht, op de lucht die we inademen.
Is er geen lucht meer, dan stokt de adem en gaan we dood, en omgekeerd is doodgaan ophouden met ademen.
Aangewezen op adem, op iets van buiten: dat element delen mensen met elkaar, zo handhaven ze zich. Zolang het duurt, ademen houdt een keer op: een mens blaast de laatste adem uit, zeggen we. We zijn 'plaats van god' af, als we doodgaan”. 06, 2002, pg 195/196

Zoals eerder gezegd gaan we in deze Moderne Tijd niet meer mee met de visie van Plato’s ‘Bovenwereld’. Hetzelfde gebeurt met het ‘Hiernamaals’.

Wat nu?
De woorden van Kuitert neem ik heel serieus. “De troost van een hiernamaals in te ruilen voor de upgrading van het nu, dat is het waar ik de voorkeur aan geef.
Als we het doodgaan aanvaarden als natuurlijk lot, blijven we bovendien dicht bij de ervaring van het werkelijke leven.
Geest is niet ons eigendom, het doodgaan bewijst dat tamelijk rigoureus. Het fantaseren van een verlengstuk aan ons leven doet in elk geval niets af of toe aan het harde feit van dat 'inleveren'.
De hemel kun je ontkennen, bijzetten bij de illusies, maar dat je de geest weer inlevert, daar kan geen mens omheen. Wie dood is, is uitgepraat. 'De geest keert terug' is dus veel realistischer.

De uitdrukking stamt uit het boek Prediker, een bijbelboek van een auteur die alle verhalen over god, mens en wereld achter zich heeft gelaten. In hoofdstuk 12 vers 7 is te lezen 'De geest keert terug tot God, die hem heeft gegeven'. We hebben de geest maar even, zolang als we leven”. 06, 2002 pg 209

“Geest is niet een bezit, mensen zijn geen eigenaars. Hij is er voor een bepaalde tijd, en daarna houdt het leven op, en dat 'ophouden' is hetzelfde als: de geest keert terug tot wie hem heeft gegeven”. 06, 2002 pg 210

Hoe denkt Carel ter Linden hierover?

Hij schrijft ‘Ik kan mij een perspectief over de grens van de dood als gelovige niet indenken. En wel omdat God, het levensgeheim, een geestelijke werkelijkheid is. De dragende kracht van deze wereld en van dit leven’.
'Leven' betekent: mij in mijn leven voor deze krachten openstellen, om hiermee in verbinding met God te blijven, en mijn roeping als mens te kunnen vervullen. Maar ik kan die krachten niet los denken van ons lichamelijk en geestelijk bestaan op aarde, waarmee ze onverbreekbaar verbonden zijn. Als ik sterf, houdt die verbinding op. Die krachten hebben dan hun werk gedaan.’ 03 pg 176

Rochus Zuurmond heeft een heel andere invalshoek. Hij laat daarmee zien dat we er lange tijd naast hebben gezeten.

Hij zegt “Als het over het hiernamaals gaat moet worden bedacht dat 'leven' en 'dood' in de Bijbel geen primair biologisch gedefinieerde begrippen zijn, maar vooral sociale noties. 'Leven' is het goede, actieve leven, samen met anderen”. 08 pg 145

Mijn eigen visie

De hierboven genoemde theologen geven mij een overtuigend antwoord. De levensloop van alles wat leeft, dus ook van een mens, bestaat uit drie fasen: groei, bloei en verval. Geen mens is onsterfelijk, als zijn levensgeest is geweken is er een einde gekomen aan zijn leven. Valt na deze uitspraak verder niets meer te zeggen? Toch wel.
Het is de filosoof Levinas die een passend antwoord geeft. Hij zegt ‘dat ik, over de dood heen, verder ga in mijn kind en tegelijk ook niet. Met andere woorden: de dood blijft voor mij een absolute grens die op mij botst met als gevolg verlies van mijzelf.’ 46, 2018 hfd 1.2.5

De neuropsycholoog Dirk Bakker: Het leven wordt zowel genetisch als epi-genetisch doorgegeven, zowel via erfelijkheid als door middel van opvoeding. Met daarin als hoofdelementen Taal en Cultuur. 22

De volgende geloofsvoorstelling gaat over de menselijke ethiek ofwel de kennis van goed en kwaad.

5. Zondebesef, het goede en het kwade

Een psalm of gebed waarin de door mijzelf gemaakte zonden centraal staan heeft mij nooit aangesproken. Ik kon er niets mee, niet in mijn adolescentiejaren en nu nog steeds niet.
Om die reden waren de woorden van Kuitert voor mij een opluchting: ‘De Christelijke religie heeft te lang mensen klein gehouden.
Eeuwenlang heeft de kerk mensen zondebesef ingedruppeld, en daarmee het leven van miljoenen mensen geordend, bepaald, ook ontregeld, en vaak gefnuikt.
Gewone mensen waren zondaars, en dat moesten ze weten: zondaars mogen niet te hoog van de toren blazen’ 06 2002 pg 159

Bram Moerland omschrijft deze situatie treffend: ‘Niet iedereen ging naar de hel. Er was ook genade. Maar de toorn van God vanwege de zonden was zo groot dat de kans op genade maar heel klein was...’
Lees verder zijn jeugdherinneringen.

Het deed me goed kennis te nemen van een eigentijds en vernieuwd zondebegrip. Deze kwam van Fokko Omta, theoloog, geb. 1956, die het zondebegrip als onderwerp had gekozen voor zijn dissertatie (2019). Bron: 11
Hij schrijft “er is onder veel Christenen een verandering gaande waarbij men van het traditioneel theïstisch beeld van een persoonlijke God verschuift naar het ‘goddelijke’ als een immanent principe, als kracht of geest”.

Conclusie:

Een essentiële geestelijke kracht in de mens is dat hij vanwege zijn ethisch bewustzijn kan kiezen tussen goed en kwaad.
Hij heeft -anders dan dieren- de vrijheid om ‘de weg van het goede’ in te slaan.

Is dit wel mogelijk? Kan een mens deze vrijheid wel aan?

Drie antwoorden:

a. Rutger Bregman, historicus
In hoeverre volgen mensen de weg naar het goede?
Rutger Bregman geeft antwoord in zijn boek ‘de meeste mensen deugen’.

Hij constateert dat de meeste mensen altruïstisch en sociaal zijn ingesteld.

Bregman heeft kritiek op de heersende negatieve perceptie die vaak wordt gecreëerd door de publieke media.
Deze belichten vooral de uitzonderingen op positief gedrag.

Bregman baseert zijn stellingname op verschillende onderzoeken uit de psychologie, antropologie en biologie.
55, 2019

b. Rick Benjamins, theoloog

De liberale theologie geeft -waar mogelijk- vorm aan het post-conventionele denken.
Dat houdt in dat je eigen waardepatroon een belangrijke rol speelt.
Denken en geloven liggen niet op verschillende niveaus, ze zijn in samenhang actief.
Voorgeschreven wetten worden niet alleen nageleefd, er wordt ook rekening gehouden met de geest ervan.
Zie ook 12, 2016, pg 143

c. Martinus Langeveld, pedagoog

Een mens en zijn persoonlijk geweten.

De hele opvoeding is erop gericht het kind bekwaam te maken tot een morele en betrouwbare deelname aan de samenleving.
Om die reden is gewetensvorming van essentieel belang.

Hoofdstuk IV. Filosofische Antropologie

Vanaf de Verlichting, in de 18^e eeuw, maar zeker ook aan het eind van de jaren 1950, tijdens het postmodernisme, is de theologische antropologie verandert in een filosofische antropologie. Met als uitgangspunten:
- Het is de méns die de grondslag wordt van alles wat gebeurt.
- Men wilde niet meer zoeken in ‘een hogere werkelijkheid’.
- De méns neemt de plaats in van God.

Het nieuwe uitgangspunt wordt de wereld zoals deze zich voordoet. Als realiteit, voor de mens waarneembaar’.

En verder…

De filosofische stroming die mijn voorkeur heeft is bekend onder de naam ‘fenomenologie’.

- Fenomenologie

Hoe deze te omschrijven?

Ik kies de formulering van de filosoof Ger Groot:
‘De fenomenologie is een filosofische stroming die zich richt op verschijnselen zoals ze zich aan ons mensen voordoen.
Dit alles gebeurt zonder voorafgaande theoretische aannames of interpretaties.
Daarbij geldt dat feit en interpretatie niet -in absolute zin- zijn te scheiden: elk mens geeft op subjectieve wijze betekenis aan datgene wat hij intuïtief waarneemt.
Onze waarnemingen worden beïnvloed door onze eigen overtuigingen, ervaringen en culturele achtergrond.
Fenomenologie heeft een brede invloed gehad, niet alleen in de filosofie, maar ook in andere disciplines zoals de psychologie en de sociologie. 40,2011

- Edmund Husserl

De filosoof Edmund Husserl wordt beschouwd als de grondlegger van de fenomenologie.
Hij bracht grote verandering in de filosofie omdat hij het oude probleem van de verhouding tussen bewustzijn en wereld op een totaal eigen manier oploste.

De vraag naar de verhouding tussen bewustzijn en wereld suggereert het bestaan van de twee als gescheiden zaken.

Husserl stelde echter: de wereld is er alleen voor zover ze zich aan het bewustzijn toont.

Het bewustzijn zelf is dan ook geen te begrijpen object maar veel meer te kenschetsen als een openheid naar de wereld.’

Welke plaats geeft Edmund Husserl de metafysische, transcendente, wereld?

Zijn antwoord:
Er bestaat geen wereld áchter de wereld zoals die zich aan ons bewustzijn toont.

‘Toch hebben wij mensen een natuurlijke neiging om een wereld op zich te veronderstellen áchter de waarneming van onze eigen wereld’. 40, pg. 235 ev

- Immanentie en transcendente

Immanentie verwijst naar datgene wat binnen de grenzen van ervaring en bewustzijn valt.

De fenomenologie van Husserl is gericht op de waarneming van mensen.
Bestaat er binnen de fenomenologie ook ruimte voor transcendentie?
Waar trekt de fenomenologie zijn grenzen?

Transcendentie verwijst naar datgene wat buiten of boven onze ervaring uitstijgt.
In de fenomenologische context kunnen er verschillende manieren zijn waarop transcendentie wordt begrepen:

1. Objectieve Transcendentie
Dit betreft objecten die buiten ons bewustzijn bestaan. Het zijn objecten die onafhankelijk bestaan van het individuele bewustzijn.
Echter, de manier waarop we deze objecten kennen, gaan wél via verschijningen binnen ons bewustzijn.

2. Ideale Transcendentie
Dit betreft abstracte entiteiten zoals wiskundige objecten of kwantum mechanica. Ze zijn transcendent in de zin dat ze niet fysiek bestaan, maar ze worden wel ervaren of begrepen door ons bewustzijn.

Grenzen van de Fenomenologie

Husserl zelf erkende dat de fenomenologie haar grenzen heeft.
Het doel van de fenomenologie is niet om metafysische beweringen te maken, maar om een zo nauwkeurig mogelijke beschrijving te geven van hoe dingen verschijnen aan het bewustzijn. 56

En verder…

‘Wat is de zin van mijn leven?
Dit is een vraag die de hedendaagse mens zichzelf stelt. Het is voor hem van essentieel belang dat zijn leven betekenis heeft.

Hierover gaat het volgende hoofdstuk.

Hoofdstuk V. De mens als zingever

1. Martela, de zin van het leven

De filosoof Frank Martela (1981) schrijft dat ‘bijna iedereen weleens wordt overvallen door het gevoel dat zijn bestaan volledig zinloos is.

Dit kan gebeuren wanneer je je werk ervaart als nutteloos.

Of dat je te maken krijgt met een groot verlies zoals de dood van iemand waar je heel veel van houdt.

Ineens komt de gedachte bij je op: mijn leven stelt niets voor, mijn leven is zinloos geworden’. 44

2. Is onze wereld maakbaar?

Een populaire gedachte in deze tijd is dat we de wereld naar onze hand kunnen zetten, dat we in een ‘maakbare wereld’ leven. Men kan tegenwoordig veel, met name op het gebied van techniek, economie en geneeskunde. In onze huidige wereld leggen we ons lot niet meer in de handen van een God, maar van onszelf.
Ons tijdperk is er één van individuele verantwoordelijkheid. We zijn bezig met zelfbeschikking.
We willen ook ons ZIJN regelen - wie ik in wezen ben,
en de ZIN van ons leven - het weten waarvoor ik leef.
Maar daar gaat het mis. Hoe kan dit? Hieronder een antwoord op deze vraag.

3. Heidegger, zingeven aan je leven

De filosoof Martin Heidegger (1889-1976) zegt “als het bestaan een zin heeft, dan is die er slechts in de mate waarin deze mij toevalt, ik kan die zin niet zelf maken.

Vertrouwdheid en overgave aan het bestaan zijn daarvoor noodzakelijk.

De wereld waarin ons bestaan zinvol kan zijn, wordt niet van begin af aan door onszelf ingericht.
‘Zin’ geef je niet aan je leven. Zin is er of is er niet.
Je kunt hem niet ‘produceren’ zoals we dat doen met een gebruiksvoorwerp.
Zin is meestal onopgemerkt aanwezig binnen ons bestaan”. 40, 2017, pg 275

4. Hendrikse, is het leven maakbaar?

De theoloog Klaas Hendrikse schrijft ‘Je leven is geen eigen fabricaat, je hebt jezelf niet gemaakt, en datgene waar je gelukkig van wordt ook niet.
De tijdgeest stelt de mens voor als een onafhankelijk, autonoom individu dat zelf verantwoordelijk is voor het uitstippelen van de route naar een geslaagd leven.

Of het nu gaat om succesvol zijn, er jonger uitzien dan je bent, veiligheid, welstand, geluk of bewondering, er leeft of heerst in onze samenleving een collectieve veronderstelling dat we ons leven in eigen hand hebben. Het ideaal is de vrije mens die heer en meester is over zijn eigen leven’.

‘Dit is onzin’ schrijft Hendrikse: ‘je kunt wel zelf bepalen dat je morgen op reis gaat, maar niet dat je levend terugkomt.

Iedereen is afhankelijk van omstandigheden die niet beheersbaar zijn.

Je leven is maar ten dele maakbaar, het is vooral kwetsbaar: het komt zoals het komt, met gebreken, mislukkingen en teleurstellingen.

Tragiek ligt altijd op de loer en er bestaat geen God die je behoedt voor tegenslag en verdriet.’ 02, 2007, pg 100

5. Dirk de Wachter, psychiater

- Psychologische problemen

In zijn boek ‘Borderline times’ schrijft de psychiater Dirk De Wachter dat veel mensen vastlopen door psychologische problemen die veroorzaakt worden door de veel eisende samenleving. Het leidt tot spanningen die iemand zelf niet meer aan kan.

Oorzaken kunnen zijn:

- het weggevallen van het eigen religieuze instituut

- het verdwijnen van transcendente momenten die in groepen wordt beleefd
- het niet meer hebben van een pastoraal gesprek als daar behoefte aan is.

De Wachter: ‘als dit alles niet meer bestaat, wie kan ze dan nog helpen?

Antwoord: het zijn psychiaters en psychologen die in de bres springen.

In de psychiatrie is borderline met voorsprong de meest gestelde diagnose. Bovendien is de lijn tussen patiënten en niet-patiënten flinterdun’. 31

Dirk De Wachter vraagt zich af of wij collectief op weg zijn naar ziekte en ongenoegen en of we op weg zijn naar verbrokkeling, impulsiviteit en zinloosheid. ‘Mensen gaan zich verzetten tegen deze symptomen. Ze willen opnieuw de waarde inzien van hechting, engagement, solidariteit en gemeenschapszin.

Al te veel zélfverwerkeling leidt tot individualisme en daarmee eenzaamheid. De kern van mens-zijn is relatie met de medemens’. 31

Onze samenleving, zegt Dirk De Wachter, is er een geworden van de hoogste pieken, van het steeds beter, verder en hoger. Wat erger is: we staan er bijna niet meer bij stil dat die pieken de laagtes niet opvullen. We zien geen onderscheid tussen wat ons heel even gelukkig maakt en wat het leven echt zin geeft.

- Zingeving, geluk en verdriet

Dirk De Wachter stelt dat ‘geluk’ niet maakbaar is, maar dat zingeving wél de deur naar geluk kan openen.
Hij betoogt dat we meer elkaars psychiater moeten worden. Verdriet mag er zijn.
We dienen te accepteren dat we soms ongelukkig zijn. En dat we het ongeluk mogen delen met onze naasten. 31, 2022
Bron: Een medische bespreking

De kunst van het ongelukkig zijn

In 2022 krijgt Dirk de Wachter zelf te maken met gezondheidsproblemen. Hij schrijft daarover: ‘Ik had het al van mijn leermeesters meegekregen. Maar nu ik de afgelopen jaren zelf met een ernstige ziekte ben geconfronteerd en de dood in mijn nek voelde blazen, kan ik het ook uit eigen ervaring vertellen.
Er zijn voor een ander, dat is cruciaal in mijn vakgebied. Die menselijke nabijheid, die aanraking, heeft mij zelfs letterlijk in leven gehouden’.
Lees verder: vertroostingen, 2023

Zie ook:

- Dirk De Wachter over wat kanker met hem doet, 2023

6. De levensloop van een mens

Hoe verloopt het leven van een mens?
Te beginnen met de ontwikkeling van een 12-jarige.

1. Identiteitsontwikkeling
Een goede identiteitsontwikkeling tijdens de adolescentie is van cruciaal belang voor het vormen van een gezonde en zelfbewuste volwassene. Hieronder de kenmerken van een positieve identiteitsontwikkeling bij adolescenten:

Zelfvertrouwen, identiteit
- Ze hebben een goed gevoel van eigenwaarde en zelfvertrouwen. Ze geloven in eigen capaciteiten.
- Ze hebben het vermogen om onafhankelijk te zijn en zelfstandig beslissingen te nemen.
- Ze maken zich los van ouderlijke controle en ontwikkelen een gevoel van autonomie.
- Ze staan open voor nieuwe ervaringen en ideeën.

Emoties, relaties
- Ze hebben het vermogen om emoties te herkennen en te begrijpen.
- Ze kunnen gezonde en ondersteunende relaties aangaan met leeftijdsgenoten, familie en anderen.
- Ze weten hoe conflicten op te lossen en er effectief over te communiceren.

Het is belangrijk op te merken dat identiteitsontwikkeling een complex proces is en dat niet alle adolescenten zich op dezelfde manier ontwikkelen. Sommigen kunnen moeite hebben met bepaalde aspecten van identiteitsvorming, en dat is normaal. Steun, begrip en begeleiding van ouders, verzorgers, leraren en andere vertrouwde volwassenen kunnen een cruciale rol spelen bij het bevorderen van een positieve identiteitsontwikkeling bij adolescenten.

2. Een unieke, intense en liefdevolle relatie
Een diepgaande en intense liefdesrelatie tussen een man en een vrouw kan verschillende kenmerken hebben die deze relatie uniek en betekenisvol maken. Het is belangrijk op te merken dat elke relatie uniek is en dat niet alle kenmerken op elke relatie van toepassing hoeven te zijn.
Hier zijn echter enkele veelvoorkomende kenmerken van een diepgaande en intense liefdesrelatie:

Emotionele binding en vertrouwen:
- Partners voelen een sterke emotionele band met elkaar.
- Ze tonen empathie voor elkaars emoties en bieden elkaar ondersteuning in moeilijke tijden.
- Ze begrijpen elkaars gevoelens en behoeften zonder woorden.
- Ze voelen een liefde voor elkaar die diep en onvoorwaardelijk is, ook met alle tekortkomingen.
- Ze delen fysieke intimiteit en genegenheid, wat hen helpt een diepe band te creëren.
- Ze vertrouwen elkaar volledig en zijn loyaal aan elkaar, waardoor ze zich veilig voelen in de relatie.

Respect:
- Ze respecteren elkaar als individuen en waarderen elkaars eigenschappen, interesses en prestaties.
- Ze kunnen openlijk met elkaar communiceren over hun gedachten, gevoelens en zorgen, zonder angst voor veroordeling.
- Ze kunnen conflicten en meningsverschillen op een gezonde en constructieve manier oplossen, zonder het respect voor elkaar te verliezen.

Het is essentieel om te onthouden dat een diepgaande en intense liefdesrelatie tijd en moeite vergt van beide partners. Het ontwikkelt zich in de loop van de tijd en kan worden versterkt door respect, communicatie en wederzijdse inzet.

3. Levensdoel
Het realiseren van je levensdoel op middelbare leeftijd is een prachtig streven en zeker haalbaar. Het is belangrijk om te onthouden dat leeftijd geen belemmering hoeft te zijn voor persoonlijke groei, prestaties en het najagen van je dromen.
Hier zijn een paar stappen die je kunnen helpen om je levensdoel te realiseren:

Verschillende aspecten
- Neem de tijd om na te denken over wat jouw levensdoel eigenlijk is. Wat zijn je passies, waarden en wat wil je echt bereiken in het leven? Dit kan een diepgaand proces zijn, dus wees geduldig en eerlijk met jezelf.
- Het bereiken van je levensdoel kan uitdagend zijn en vraagt om vastberadenheid en doorzettingsvermogen. Laat je niet ontmoedigen door tegenslagen, maar zie ze als leermomenten en ga door.
- Zoek steun en inspiratie bij vrienden, familie of gelijkgestemde mensen. Een ondersteunend netwerk kan je motiveren en je door moeilijke tijden heen helpen.
- Terwijl je je richt op het waarmaken van je levensdoel, is het belangrijk om ook balans te behouden in andere aspecten van je leven, zoals gezondheid, relaties en ontspanning
- Positiviteit en optimistisme kunnen je helpen om gemotiveerd te blijven, zelfs als je voor moeilijk op te lossen uitdagingen komt te staan.

Onthoud dat het waarmaken van je levensdoel op elke leeftijd een reis is. Het is nooit te laat om je dromen na te jagen en te streven naar vervulling in het leven. Wees vriendelijk voor jezelf en geniet van de reis terwijl je stappen zet richting het realiseren van je levensdoel.

- De zin van het leven

4. Mensen denken na …
Het is gebruikelijk dat mensen, vooral in hun latere volwassenheid, gaan nadenken over de zin van het leven. Naarmate we ouder worden, kunnen levenservaringen, prestaties en verlies van dierbaren ons ertoe brengen diepere vragen te stellen over het doel en de betekenis van ons bestaan.
Hier zijn enkele veelvoorkomende perspectieven die late volwassenen kunnen hebben als ze terugkijken op de zin van het leven:

- De betekenis van het leven
- Veel mensen beseffen dat de betekenis van het leven niet zozeer ligt in materiële bezittingen of prestaties, maar eerder in de waardevolle ervaringen die ze hebben gehad en de relaties die ze hebben opgebouwd met anderen.
- Het kunnen terugkijken op een leven vol vreugde, liefde en verbondenheid met anderen kan als zeer zinvol worden ervaren.
- Voor anderen kan de zin van het leven te vinden zijn in de alledaagse, ogenschijnlijk kleine dingen: de schoonheid van de natuur, vreugde in het moment, het ervaren van plezier in dagelijkse activiteiten, en het cultiveren van dankbaarheid voor het leven zelf.

- Mensbeschouwing
- Mensbeschouwing vormt de kern van veel levensbeschouwingen en filosofieën. Het kan helpen om de fundamenten van onze geloofssystemen en overtuigingen te begrijpen en te versterken.
- Het is belangrijk op te merken dat de zoektocht naar de zin van het leven een zeer persoonlijke en subjectieve ervaring is. Wat voor de ene persoon betekenisvol is, kan voor een ander misschien niet zo belangrijk zijn.
- Het is een reis die zich gedurende het hele leven kan ontvouwen, en het is normaal dat het antwoord kan veranderen naarmate iemand nieuwe ervaringen opdoet en zich verder ontwikkelt.
- Het erkennen van de eigen waarden, overtuigingen en aspiraties is essentieel om de zin van het leven te ontdekken en een gevoel van vervulling te ervaren.

- Psychische schade

De psychiater Erik Erikson beschrijft hoe een mens in verschillende levensfasen psychische schade kan oplopen. Wat moet ik me daarbij voorstellen? Zie psychische schade

Bronnen: Lievegoed 26 , de Wit 27 en Erikson 34

Hoofdstuk VI. Mijn innerlijke wereld

In een spirituele wereld worden mensen aangedaan of aangeraakt door het oneindige, het irrationele.
Dit verschijnsel kan zich op allerlei momenten voordoen, in het bijzonder in de omgeving van muziek, religie en filosofie.

Een indruk van mijn innerlijke wereld:

Muziek, religie en filosofie

1. Muziek

- Wat gebeurt er als ik naar klassieke muziek luister?

Ik word opgetild in een wereld van muzikale schoonheid.
Het is een genieten en een afdwalen naar een innerlijke wereld.
Niet in woorden uit te drukken.

Luister naar:
- Mozart Laudate Dominum

- J.S. Bach Sheep may savely grace

- Muziek als religieuze metafoor:

Het is beeldspraak die duidelijkheid geeft over mijn transcendente, innerlijke, wereld:
‘Het Goddelijke is van muzikale taal,

de hemel is van muzikale taal,

het paradijs waar de engelen je naar toe mogen dragen, is ook van muzikale taal.

Het is alles van muzikale taal en moet van muzikale taal blijven, wil het zijn betekenis houden’.

Luister naar:
Ich harrete des Herrn…

- Archetypische symbolen

- Religieuze muziek, archetypische symbolen

Hoe kunnen we een religieuze metafoor inhoud geven?
Het is de psycholoog Carl Jung die antwoord geeft, hij zegt:
- Archetypen bieden een fascinerend perspectief op het intens beleven van religieuze muziek.
- Muziek kan sterke emoties oproepen en diepe spirituele ervaringen teweegbrengen.

Dit alles kan worden verklaard door de resonantie van archetypische symbolen die door muziek worden opgeroepen. 30

Enkele van deze archetypen:

- De Moeder: Veel religieuze muziek roept beelden van de moederfiguur op, zoals Maria in het christendom.
Deze archetypische figuur symboliseert geborgenheid, zorg en bescherming.
Muziek kan een troostende en geruststellende werking geven.

- De Held: Religieuze verhalen en muziek vertellen vaak over helden en martelaren, die symbool staan voor moed, opoffering en doorzettingsvermogen.
Muziek die deze archetypische verhalen vertelt, kan luisteraars inspireren en bemoedigen.

- De Schaduw: Dit archetype representeert de donkere kanten van het menselijk bestaan, zoals de zonde en het kwaad.
Religieuze muziek die deze thema’s verkent, kan reiniging en zuivering teweegbrengen door het confronteren en verwerken van deze schaduwzijden.

- De Wijze Oudere: In religieuze muziek wordt vaak verwezen naar goddelijke wijsheid en leiding, zoals in psalmen en hymnes. Dit archetype biedt hoop en richting.
Muziek kan een gevoel van verbondenheid met een hogere macht oproepen.

Religieuze muziek en archetypen
De intensiteit waarmee mensen religieuze muziek beleven, kan worden versterkt door de herkenning van deze archetypen in het menselijke collectieve onbewuste.
De muziek roept beelden en emoties op die diep in ons verankerd zijn en ons verbinden met iets groters dan onszelf.

Door gebruik te maken van bepaalde melodieën die resoneren met de menselijke psyche, kan de muziek een transcendente ervaring bieden.

Luister naar…
- Handel As steals the morn

2. Religie

In het transcendente gebied van het menselijk bewustzijn bevindt zich de ‘wereld van het goede, het ware en het schone’.
Ik denk daarbij aan de ideeënleer van Plato
Kenmerkend voor de religieuze kenwijze is dat deze alleen subjectief kan worden belééfd.

- Liberaal Christendom

In hoeverre zijn menselijke geloofsvoorstellingen te verbinden met religieuze ervaringen?
De veelheid aan Christelijke kerken laat zien dat er verschillende toegangspoorten open staan.
Echter: een keuze wordt door mensen zélf gemaakt.
Een stroming binnen de Christelijke religie die mij het meest aanspreekt staat bekend onder de naam ‘Liberaal Christendom’.
Met als kenmerken:

- Filosofische, psychologische en nieuwe historische inzichten worden serieus genomen en beïnvloeden het theologisch denken.

- Het liberale christendom is een theologische stroming binnen het christendom dat zich kenmerkt door een meer progressieve interpretatie van de Bijbel en een ruimdenkende benadering van geloof en ethiek.

- In plaats van geloof wordt gesproken over geloofsvoorstellingen wat inhoudt dat het ménsen zijn die op basis van persoonlijke ervaringen, belevingen en denken zich verbonden weten met een goddelijke dimensie die hun leven geestelijk verrijkt. 12, 2016

- Bijbelse verhalen worden kritisch geïnterpreteerd, ervan uitgaande dat gebeurtenissen veelal niet echt gebeurd zijn maar wel een diepe religieuze waarheid bevatten. Veel bijbelteksten zijn geschreven als mythe, symbool of metafoor. 12, 2022

3. Filosofie

De filosofie geeft mij inzicht in een fundamenteel andere manier van denken. Filosofen zijn niet gebonden aan richtlijnen die gelden voor wetenschappelijk onderzoek en ook niet aan theologische waarheden.
De filosoof overkoepelt beide kenwijzen, hij construeert zijn studie vanuit een filosofische metapositie.

Het waren de colleges filosofie van de hoogleraar Dr. J.G. Bomhoff die bij mij een doorbraak teweeg brachten. Dit gebeurde eind jaren 1960.
Ik ontdekte dat filosofie je leven buitengewoon kon verrijken en je ongekende perspectieven kon bieden.

- Fenomenologie

Een filosofische stroming waar ik voor kies is de fenomenologie.
Met als kenmerken:

- De fenomenologie is gericht op verschijnselen zoals ze zich aan ons mensen voordoen.
- De wereld is er alleen voor zover ze zich aan het bewustzijn toont
- Dit alles gebeurt zonder voorafgaande theoretische aannames of interpretaties.
- Elk mens geeft op subjectieve wijze betekenis aan datgene wat hij intuïtief waarneemt.

Samenvatting

Enkele opmerkingen over de inhoud van dit weblog.

Het is de filosofische antropologie die de basis legt onder mijn mensbeschouwing.
Uitgangspunt is het denken binnen de filosofie, psychologie, psycho-analyse en theologie.

Filosofie

- Met de buitenkant van het bewustzijn maakt een mens kennis met een zintuiglijk waarneembare wereld.
- De binnenkant is als een droomwereld. Deze speelt zich af in het onbewuste, zonder tijd en ruimte, roept beelden op van een surrealistische omgeving.
In zo'n wereld kunnen gebeurtenissen willekeurig en onsamenhangend lijken.

De droomwereld is geworteld in het onbewuste, daagt ons uit om na te denken over de aard van onze psyche en de manier waarop we de werkelijkheid ervaren.

Psychologie

Het menselijk bewustzijn wordt sterk beïnvloed door intuïtie en subjectiviteit.
Enkele belangrijke punten om dit verder te verkennen:

Intuïtie

- Intuïtie is vaak gebaseerd op de snelle, onbewuste verwerking van informatie. Ons brein kan patronen en verbanden herkennen zonder dat we ons daar bewust van zijn.

- Intuïtieve beslissingen worden vaak gevormd door eerdere ervaringen en kennis.

- Intuïtie stelt ons in staat om snel beslissingen te nemen, wat cruciaal kan zijn in situaties waarin tijd van essentieel belang is.

Subjectiviteit

- Onze persoonlijke ervaringen en emoties kleuren onze waarnemingen en interpretaties. Wat voor de ene persoon logisch lijkt, kan voor een ander onbegrijpelijk zijn.

- De manier waarop we de wereld waarnemen, wordt beïnvloed door onze zintuigen, culturele achtergrond en persoonlijke geschiedenis. Dit betekent dat verschillende mensen dezelfde situatie op heel verschillende manieren kunnen interpreteren.

Psycho-analyse

- Het persoonlijke onbewuste is een opslagplaats van materiaal dat niet meer bewust is maar dat gemakkelijk tot het bewuste kan opstijgen. Het bestaat uit herinneringen en gedachten die uit het bewuste zijn gestoten omdat zij onbelangrijk of bedreigend zijn.

- Het collectief onbewuste is de machtigste kracht in de persoonlijkheid. In dit onbewuste bevinden zich oerbeelden. Deze zijn afkomstig van menselijke ervaringen uit een zeer ver verleden.

Theologie

- De diepe Bijbelse waarheid heeft als doel richting te geven aan het leven van mensen. Bijbelverhalen geven veelal mythologische en symbolische voorstellingen. Ze zijn de verpakking van een boodschap die ons een nieuwe kijk wil geven op onszelf en op ons bestaan.

- Mijn visie is post-theïstisch. Daarin verschuift het beeld van een persoonlijke God naar het ‘goddelijke’ als een transcendent principe, als een geestelijke kracht.

- De vele diepliggende Bijbelse boodschappen zijn tijdloos. Het zijn geen verhalen over datgene wat eeuwen geleden heeft plaats gevonden. Ze gebeuren steeds, ook in déze tijd.

- Interpretatie van de Bijbel is tijdgebonden. Afhankelijk van veranderde inzichten zullen geloofsvoorstellingen moeten worden aangepast.

- In plaats van ‘de zondige mens’ kies ik voor een gewetensvolle mens die onderweg is naar het goede.

Het leven van de mens
- Tussen geboorte en dood vindt een menselijk leven plaats. Leeft een gedeelte van hem, zijn geest, verder na zijn dood? Het antwoord is: nee, elk mens is een tijdelijk verschijnsel zowel lichamelijk als geestelijk.

Om over na te denken

‘Kom tot je ZÉLF.
Maak het jezelf niet gemakkelijk door mee te liften met diegene die wél een eigen gefundeerde levensbeschouwelijke opvatting heeft.
Die ander ben jij niet en jij bent die ander niet’.

Het blijkt dat het er bij ‘worden wie je bent’ niet om gaat om een ‘ZELF’ te vinden waar je altijd al naar op zoek bent geweest.
Jouw ZELF is voortdurend actief, het is een doorgaand proces dat goed wordt weergegeven door het werkwoord worden’. Nietzsche 43, pg 299ev

En verder…
De door mij gekozen inhoud geeft mij een goed gevoel.
Mijn gedachtegoed is beter geordend en verder verdiept.
Het omvat beschouwingen die gefundeerd zijn op het werk van (voor mij interessante) filosofen, theologen, psychologen en andere wetenschappers.

Opsteller van dit weblog

Bernard Sietses (geb. 1945)

studie: doctoraal pedagogische wetenschappen, Universiteit Leiden

loopbaan docent Prot. Chr. Pedagogische Academie Basisonderwijs, Den Haag

Literatuur

- Theologie

01 Tjeu van den Berk, 2007, Het mysterie van de hersenstam
01 Tjeu van den Berk, 2011, Het oude Egypte: bakermat van het jonge Christendom

02 Klaas Hendrikse, 2007, Geloven in een God die niet bestaat
02 Klaas Hendrikse, 2011, God bestaat niet en Jezus is zijn zoon

03 Carel ter Linden, 2014, Wat doe ik hier in godsnaam? Een zoektocht

04 Nico ter Linden, 1996-2003, Het verhaal gaat… Zes delen

05 Harry Doornbos, 2003, Achter een Joodse man aan

06 Harry Kuitert, 1974, Zonder geloof vaart niemand wel
06 Harry Kuitert 1994, Het algemeen betwijfeld christelijk geloof
06 Harry Kuitert, 1998, Jezus nalatenschap van het Christendom. Schets voor een christologie
06 Harry Kuitert, 2000, Over religie
06 Harry Kuitert, 2002, Voor een tijd een plaats voor God
06 Harry Kuitert, 2005, Hetzelfde anders zien
06 Harry Kuitert, 2014, Kerk als constructiefout

07 Ton Veerkamp, 2015, De wereld anders. Politieke geschiedenis van het grote verhaal

08 Rochus Zuurmond, 2018, God en de moraal. Een andere kijk op bijbelse ethiek

09 Edward van der Kaaij, 2015, De ongemakkelijke waarheid van het christendom. De echte Jezus onthuld.
10 Casper Labuschagne, 2000, Zin en onzin rond de bijbel, Bijbelgeloof bijbelwetenschap en bijbelgebruik. Beschouwing over de bedoeling van de schrijvers van oudtestamentische teksten

11 Fokko Omta, 2019, Tijd voor een post-theïstisch zondebegrip

12 Rick Benjamins, 2016, Liberaal Christendom, ervaren doen denken
12 Rick Benjamins, 2022, Boven is onder ons. Bert Altena, blog

Godsdienstfilosofie

18 Henk Vroom, 2003, Een waaier van visies, godsdienstfilosofie en pluralisme

Godsdienstsociologie

19 Meerten ter Borg, 2010, Zijn boek, gratis te downloaden: Vrijzinnigen hebben de toekomst

- Psychologie

20 Dick Swaab, 2010, We zijn ons brein
20 Dick Swaab, 2016, Ons creatieve brein

21 Daniel Kahneman, 2019, Ons feilbare denken

22 Dirk J. Bakker, 2012, Wind in het grijze woud; het brein als ontvanger en gever van leven

22 Dirk J. Bakker, 2014, Contactblad, Nieuwkoop. Epigenese

23 Abraham Maslow, 1974, Motivatie en persoonlijkheid
23 Duane Schultz, Groeipsychologie, 1979. Hierin: Het mensbeeld van Abraham Maslow

24 Gerd Gigerenzer, 2022, De kracht van je intuïtie: de intelligentie van het onbewuste

25 Alexander Lowen, Je bent je lichaam, 1975, Bio-energetica
26 Bernard Lievegoed, De levensloop van de mens
27 J. de Wit, Psychologie van de adolescentie

- Psychiatrie

30 Carl G. Jung, 1977, Archetypen

30 Carl G. Jung, 1982 Oerbeelden.
30 Duane Schultz, 1979, Groeipsychologie. Hierin: Het mensbeeld van Carl Jung

31 Dirk De Wachter, 2012, Borderline times. Het einde van de normaliteit
31 Dirk De Wachter, 2022, De kunst van het ongelukkig zijn

32 Edith Eger, 2018, De keuze. Leven in vrijheid.
33 Frankl Viktor, 1978, De zin van het bestaan, een inleiding tot de logotherapie

34 Erik H. Erikson, 1971, Het kind en de samenleving
34 Erik H. Erikson, 1972, Identiteit, jeugd en crisis

- Filosofie

40 Ger Groot, 2017, De geest uit de fles. Hoe de moderne mens was en wie hij is

41 Bertrand Russell, 1990, Geschiedenis der westerse filosofie
42 André Klukhuhn, 2023, De geschiedenis van het westerse denken.

42 André Klukhuhn, 2020, De vreemde lus. Over bewustzijn en het verbond tussen wetenschap, kunst, filosofie en mystiek.

42 André Klukhuhn, artikel Wie denken we wel dat we zijn?
42 André Klukhuhn, artikel Kennis van de rede en van het hart
43 John Kaag, 2019, Met Nietzsche de bergen in

44 Frank Martela, 2020, Een prachtig leven. Hoe vind je zin in je bestaan?

45 Joachim Duyndam, 2003, Levinas, Trouw, Serie De grote filosofen

46 Jan Keij, 2018, De filosofie van Immanuel Levinas
47 Rens Bod, 2023, Waarom ben ik hier? Een kleine wereldgeschiedenis van zingeving

48 Henri Bergson, de buitenstaander en de deelnemer

- Geschiedenis

50 Stephen Fry, 2017, Mythos De Griekse mythen herverteld
51 Yuval Harari, 2015, Sapiens, een kleine geschiedenis van de mensheid
51 Yuval Harari, 2017, Homo Deus: een kleine geschiedenis van de toekomst
52 Agnes Amelink, 2001, De Gereformeerden
53 Wim Wijnands, 2012, Niet fietsen op zondag. Kleine kroniek van een gereformeerde jeugd.
54 Jan Baars, 2021, Een kleine kerkgeschiedenis
55 Rutger Bregman, 2019, De meeste mensen deugen. Een nieuwe geschiedenis van de mensheid

- Artificial Intelligence
56 ChatGPT

- Gnostiek

60 Bram Moerland, 2017, Gnosis en gnostiek
- Artikel Gnosis en gnostiek, wat is dat?
60 Bram Moerland, 1992, Montségur, Gnosis, gnostiek en de kartharen
60 Bram Moerland, Het evangelie van Thomas

61 Jacob Slavenburg, 1994 Nag Hammadi geschriften I
61 Jacob Slavenburg, 1995 Nag Hammadi geschriften II
61 Jacob Slavenburg, 2006, De vrouw die Jezus liefhad, Maria Magdalena

62 Thimothy Freke en Peter Gandy, 2005, De mysterieuze Jezus.
62 Thimothy Freke en Peter Gandy, 2006, De lachende Jezus
62 Thimothy Freke en Peter Gandy, 2007, Jezus en de verloren godin